1574.

Ad res inferiorum ditionum Regiae Maiestatis per Dei gratiam sedandas ac componendas , tria potissimum se offerunt (quod quidem salvo iuditio meliori, cui om- nia subiecta volumus , dicitur), quae in deliberando, consideranda et attendenda videntur; primum ut malum ipsum cognoscatur , deinde quae eius sint remedia, tum quo pacto mandari possint executioni.

Circa malum ipsum , tum quidem quodnam sit, vi- dendum est, tum autem , quo tendat nisi occurratur, tum vero quaenam eius sint causae.

Est autem ipsum malum, quod Princeps Orangiae, homo proscriptus, et Matis damnatus, cum aliquot non parvis rebellium ac militum copijs, non solum utrum-

(1) Joachira Hopperus, een Fries van afkomst, president van den geheimen raad der Nederlanden, heeft, zoo als bekend is, in de Spaanschetroubelen, gewigtige betrekkingen vervuld en verschei dene schriften nagelaten, die over de geschiedenis dier dagen veel licht verspreiden. Dezen zijn later door Hoynck van Papendrecht in zijne Analecta Belgiea, en ook door anderen elders uitgege ven, doch het betoog dat wij hier mededeelen wordt daaron der niet aangetroffen en schijnt tot nog toe ten eenemaal onbekend te zijn gebleven. Het is echter , zoowel wegens de betrekking des schrijvers als om den inhoud , die verscheidene bijzonderheden aanroert, zeer belangrijk. In verscheidene punten toont Hopperus met Courteville overeen te stemmen; ook hij dringt aan op 's konings overkomst, maar geeft daar enboven andere middelen op, die de sedert 1571 veranderde staat van zaken raadzaam maakten.

•

— 300 —

que maris ostium et introitum cum plerisque omnibus fluminibus, sed et integras fere provincias aliquot, oc- cupavit ac tenet, partim dolo vel vi captas, partim ultro deditas, idque pretextu servitij Regij , et liberta- tis patriae contra oppressores eius, ut dicit, vindicandae, cui accedit, quod generaliter omnium subditorum animi vehementer sunt commoti, et quod nonnulli Principes vicini, ac nominatim quidem Regina Angliae, Hugue- noti Galliae, Dus Saxoniae, Lantgravius Hessiae et co- mes Palatinus rebus Orangicis haud obscure favere , nos- tris autem adversari videntur , aiuntque nee Turcam ab hac re esse alienum.

Et quidem nisi in tempore occurratur, res eo (quod Deus avertat) spectare videtur, ut vel amissa sacrosancta religione catholica Romana , caeterae provinciae omnes a malis occupentur , bonique perpetua servitute ab iis praemantur, vel ad eas recuperandas ac conservandas iniquissimis ac plane intollerabilibus conditionibus cum ijs sit agendum , prout magno bonorum omnium do- lore multis alijs locis accidit.

Causae autem quibus ista eveniunt, omnino sunt tres, universalis, generalis et specialis.

Universalis est, justa Dei ira, ob hominum peccata, quae certe rebus secundis gravissima fuere nee adhuc cessant, sive vitam et mores perditos spectes, sive falsas sectas et opiniones, aliasque turpificati animi labes.

Generales longinca et diutina Regiae Maris ob inex- cusabiles occupationes alias, ab illis regionibus absen tia, qua fit ut tum quidem populus Principem suum saepe ridere solitus, paulatim alienetur, et ad quaevis facile prolabatur , tum autem. Ministri minus oflicium faciant, tam committendo quae non facienda sunt,

— 301 —

quitm omittendo quae facienda, quibus qvridem ut Princeps absens remedium adhibeat commode fieri ne- quit.

Specialis est Princeps Orangiae ipsiusque concausa.

Dico autem princeps Orangiae, quoniam ille caput et causa est omnium malorum, quippe quem constat iam ab annis decem vel duodecim (1), non aliud machina- tum esse, quam ut inductis in rempublicam heresibus in quibus natus, et ab parentibus educatus est, et sub- Jatis magistratibus de consilijs Regijs , ad se ac suos to- tam rempublicam transferret, quod et ipsum nunc mo- liri scripta ipsius in publicum edita , apperte testantur, quantumcumque servitij Regij et libertatis restaurandae colore se tingere nitatur.

Voco autem concausam quae locum dedit ut quae hactenus fecit efficeret, et sine qua minime ad hoc pervenisset, destitutus auxiliaribus proscriptorum copijs et favore principum quos diximus, et quod caput est, affectione populari, qua una maxime nititur, et per- petrat ea quae facit.

(1) decem vel duodecim , d. i. reeds sedert 1564 of 1562, en ziet voornamelijk op's prinsen aanslagen tegen Granvelle, dien hij sedert dien tijd als eenen gevaarlijken vijand vervolgd heeft. Het is welJigt hier niet ongepast te melden, dat er te Rijssel eene eigenhandig door den kardinaal geschrevene apologie van zijn gedrag berust, ten antwoord op Oranjes beschuldigin gen opgesteld. Ik deelde het bestaan van dit stuk tijdens mijn verblijf te Rijssel mede aan den heer Gachard , archi- varius generaal van Belgie , die terstond de hand herkende, het afschreef en, naar wij hopen, eerlang in het licht geven zal. Het stuk was zeer uitvoerig, maar bijna onleesbaar ge schreven.

302

Qnae quidem quod sibi conciliare, et supra dicta agere potuit, tribus plane de causis accidit , ex quibus una princeps causa est, reliquae duae adminiculantes.

Princeps causa est gravissimum odium in nos concep- tum, quorum duritiem vulgo accusant, imperium, et gravamina.

Duritiem ob continentem (1) ut aiunt per totos annos quinque animadversionem in septem usque capitum milia et eo amplius, exceptis proscriptis quorum infi- nitus est numerus > qui ad Orangium quotidie se confe- runt, idque nulla accidente dementia , vel misericor- dia, nam gratiam generalem tam restrictam ferunt, ut accusationis instar vulgo habeatur, sic ut non solum perpaucis profuerit, sed et muitos, qui alioqui nullius criminis sibi conscij erant, profugere coegerit.

Imperium, quoniam id et superbum aiunt et ab ipsius Regiae Matis et predecessorum eius summa hu- manitate alienissimum, et avarum , ac mulierosum (2), nee non dissolutum, dum nihil suo ordine per consi lium status, priratum (3), et financiarum agitur, sed zmnia extra ordinem per unum caput, adhibitis pau- cissimis alijs externis administrantur, sic ut neque gu- bernationi reipublicae fiat satis, neque religioni et ius- titiae, neque item rei pecuniariae, dum post ingentis- simos thesauros, usque ad triginta miliones florenorum

(1) continentem, waarschijnlijk voor continuam , onafgebroken.

(2) mulierosum. De Nederlanders waren ten allen tijde tegen een vrouwelijk bestuur ingenomen. Zij wilden niet vervrouwd wezen. Zoo was het onder Ada, onder keizerin Margaretha, onder Jacoba, en onder Margaretha van Oostenrijk: en die regeringen waren altijd tijden van onrust en regeringloosheid,

(3) privatum, de geheime raad.

— 303 —

et plas eo, ut dicunt, exhaustos, omnibus adhuc de- betur.

Gravamina denique, quoniam communis querimonia est universam regionem incredibiliter afflictam fuisse, partim insolentia militum, quorum plus quam execran- da facta narrantur, quibus nullum unquam adhibitam fuit remedium , partim decimi denarij pertinacissima vexatione quae omnera mercatum et navigationem ar- tesque manuarias prope delent, partim prolixissima di- latione ad eius per consilium turbarum ijs dicendum quibus super bonis fisco addictis quid debetur ad quin- decim usque hominum millia, cum tamen in debi- tis exigendis, et criminibus puniendis, ne punctum quidem (ut reliqua taceantur) fuerit omissum.

Quibus quidem omnibus et alijs usque adeo irritatos, et in nos (1) inflamatos homines fuisse aiunt, ut ne nomen quidem nostrum audire possint, et cuivis potius se dedere quam imperio nostro subesse malint, unde quod tantum Orangius potuerit, praecipue evenit, maxime accedentibus duabus causis adminiculantibus ut dictum

est.

Ex quibus una est sive nimia confidentia, sive in- curantia nostra, dum nullis premonitionibus commoti, ueque naves, ut Rex iusserat, armamus, neque mili- tem paramus, neque limites communimus , sed potius ïn locis mediterraneis ubi non nisi ad subditos vexandos et animos irritandos prosunt, milites disponimus.

Altera labes heretica in populo, qui hac occasione ad libertatem aspirare se posse sperat, qua de re cum sepius ab' sua Mate scriptum fuerit, numquam ei fuit

(1) Zie hoe de Fries zich hier verspanjaarl!

— 304 —

responsnm, ac dicimus quidem hanc causam (per se alioqui gravissimam) hoc loco adminiculantem , quo- niam principium (ut dictam est) motus ab ea exstitit, sed postquam aliunde turba coepit , hoc verendum est, ne usque adeo ei rei se immisceat ut plus tumul- tus quam reliqua omnia faciat.

Quoniam de malo ipso satis ut videmur diximus, transeamus nunc ad remedia, qua illi Deo adiuvante possint adhiberi, quae quidem utinam ad Dei gloriam et honorem, servitium Regiae Matis et bonum reipu- blicae ita dirigantur, ut et propria sint et certa, et quam minime difficilia , dura et sumptuosa.

De quibus quidem ut certo ordine disseramus, pri- xtium de ipsis remedijs dicemus, deinde de personis per quas debent adhiberi, post de tempore quo id fieri oporteat.

Ipsa remedia non aliunde quam a causis mali duce- mus, ut secundum communem regulam contraria con- trarijs curentur , et ideo quem ad modum de causis mali demonstravimus, ita et de remedijs eius dicamus , tria esse numero, universale unum, generale alterum, et spetiale tertium.

Universale est ut de peccatis penitentiam agentes, Deum orationibus , jejunijs et elemosinis publice pa- riter et privatim placemus, quod omnium maximum est remedium et numquam omittendum.

Generale, ut si ullo modo, per alia negocia , maio- ra, magisque necessaria (si quae esse possunt) fieri queat, Regia Matas inferiores ditiones suas visere Telit, quod , post Deum , unicum verum est remedium , tum quidem ad Deum proxime accedens qui humane saluti) causa ipse de coelo descendere non est gravatus , tum

— 305 —

utem ad exonerationem conscientiae suae Matis maxime )crtinens, tum vero ad rem totam componendam pe- ïitus accommodatum.

Nam cum malum, neque a parte suae Matis optimi ie sanctissimi principis, ortus sui principatum duxerit, ïeque a parte populi, qui optime semper erga Regiam Hatem principem suum naturalem fuerit affectus, sed a medijs inter ipsos interiectis, qui alij in manifesto cri- nine sunt, alij non sine aliqua culpa esse videntur , nihil dubium est, quin ad mutuum conspectum ma te amor continuo aderit omniaque quam rectissime se habebunt, emendandis ijs, et in suum locum repo- sitis, quae minus recte facta videbuntur. Et vero nisi ita fiat, commune omnium prudentissimorum bominum officium (1) est, fore ut aut omnino non, aut non nisi tardissime cum summo labore et periculo, maxima san- guinis effusione, et pecuniarum immensa profusione res vere componi queat.

Spetiale remedium est, ut dum superius preparatur, opera interea temporis detur, rei aliquo modo , quoad eiusfieripotest, componendae obviam eundo , tum qui dam ipsi causae spetiali, tum vero concausis ipsius de quibus diximus.

Ac constat quidem haec res tribus omnino partibus, militari, civili, et mixta, quas adhibere ita oportet, ut certissime persuasum nobis habeamus, neque mili- tarem solam sufficere , neque civilem solam , neque item solam mixtam, sed omnibus tribus coniunctim esse utendurn ad rem bene gerendam.

I') commune — officium. Hier schuilt een misslag des schrij vers; men leze communis — opinio.

20

— 306 —

Circa rem militarem, ita plane constituendum Tide- tur, ut si quidem praesentes vires non sufficiant cum alijs remedijs quae cum ijs conjungentur, (quod tarnen omnino Deo adiuvante approbanteque speramus) non solum terra, sed et mari, summa vi hinc res agatnr, nihilque ad rem navalem instruendam, militemque ter ra mittendum, omittatur, in qua re classis Lusitanica mari, copiae domini Joannis ab Austria terra , fortassis possent esse usui. Ac quantum ad helium praesens at- tinet, primum quantum ad Germanum militem exter- num , diligenter videtur procurari, ne aut tardius re- niat quam oportet, aut ab Orangio corrumpatur, aut propter communem patriam, communemque sectam, minus gnaviter officium faciant, deinde quantum ad militem nostrum internum , Hispanum, Gallum , Ger manum , ut tum quidem a direptionibus, quoad eius fieri potest, abstineatur, tum autem rei frumentariae, cuius alioqui, vel maxima penuria certissime imminet, in tempore consulatur, tum vero seditiosis Orangij scriptis ac vocibus, quibus nostros pro servitnte su» propria pugnare ait, obviam eatur , quod nulla re rectius fieri poterit, quam si ad scripta illa respondeatur.

Res civilis in hoe consistit, ut quibus rebus odiom nobis secundum ea quae supra demonstrata sunt, con- ciliatum est, ijsdem in contrarium actis favorem pro- mereamur , tum quidem apud populum, in quo totius rei summa est, tum vero apud alios, qui metu paene ad Orangium se contülerunt, quod quidem cum fiet, mox re ipsa comperietur , fore ut Orangius suis proprijs copijs destituatur, et tam singuli, quam corpora ci- vitatum ultro ad Regiam Matem Principem suum natu- ïalem reTertantur. Ac sunt quidem hae res civiles, ut pro duritie gratia intret generalis, uno Orangio cum

— 307 —

paucis alijs excepto, qui a cunctis desertos se reperient, pro imperio extraordinario imperium ordinarium, quod sublato consilio extraordinario (1) cuius nisi ad duri- tiem nullus est usus, per consilia ordinaria ab sua Mate eiusque maioribus instituta , omnia regat ac guber- net, et pro gravaminibus legittima juris et justitiae administratio , sicut nulla causa querimoniae relinqua- tur, prout circa pleraque omnia iam ab sua Mate est constitutum.

Rem mixtam ex militari ac civili vocamus, ut vici- norum Regum ac principum animos in quantum fieri queat nobis adjungamus, aut certe ne noceant, vel minus noceant operam demus, idque tum quidem dis— simulando, nam cum Cretensibus saepe cretizare opor- tet, tum autem litteras et nuntios ad eos missitando, tum vero quosdam, pecunijs ac pensionibus datis et promissis, obnoxios nobis reddendo.

Quibus quidem omnibus rite administratis, omnino per Dei gratiam opemque Regiam, sperandum videtur, ut quam citissime, sine multa sanguinis effusione, mul- tisque expensis tota res componatur.

Ad quam rem primum ut diximus videndum est, per quasnam personas unam vel plures id facere oporteat, per Gubernatoremne praesentem, an designatum, an utrumque, an neutrum, sed tertium aliquem.

(1) extraordinario. De schrijver bedoelt hier den raad van be roerten , wiens buitengewone gestrengheid zelfs door Spaansch- gezinde schrijvers erkend wordt en hem bij de Nederlanders den naam van bloedraad verwierf. Verg. Viglii-ffpMtt. ad Hopper, in Hoynck van Papendrecht, Anal. Vol. II. p. 497. 523.

20*

— 303 —

Praesentem Gubernatorem, longe praestantissimum hominem, et tam prudentia quam armis insignem, et prope singularem esse utique constat, sed tantum est omnium internorum pariter externorum in eum odium (1), nt quam diu rebus praeerit, neque vicinorum princi- pum amicitiam sperare possimus, neque ulla ratione

(1) omnium — in eum odium. In zeker onuitgegeven hand schrift in 1580 opgesteld, en bewaard in de koninklijke boekerij te Parijs, getiteld: Mémoires des choses passies aux Pays-Bas de 1576 d 1580, wordt de oorzaak Tan dezen algemeenen haat aldus opgegeven: » Ieelluy Grand d Commandeur (Requesens) fut a tous d'aultant plus agré- » able, que Von le tenoit pour homme pacifique de police D et droicturier , néanimoins comme quelque tems après pav » l'aslucie, malice et ambition de Sancio <T Avila Chas- » telain du Chateau denvers et Jeronimo de Roda Es- »paignoh son bon naturel fust gasté et perverty de teile » sorte qu'il commencoit en beaucoup de poinctz et quasy en » tout d suivre les traces de son prédecesseur, tomba en tel » mescontentement et desdaing de tous , que que/ques mots » avant sa mort ceulx de Brabant et aultres avoient envoié » vers sa maiestê pour la supplier de le demettre et en en- » voyer un aultre de son sang." Ook Tiglius maakt in eenen zijner brieven aan Hopperus van dien afkeer des volks melding (Epistt. ad Hopper. 230. p. 804). Intusschen blijkt uit alles dat de door Hopperus hier gemaakte aanmer kingen niet op Requesens maar op Alva doelen, al is het dat ons stuk het jaartal 1574 voert, terwijl Alva reeds op het einde van 1573 vertrokken, en zijn opvolger den 17den November van dat jaar te Rrussel aangekomen was. De woorden praesentem Gubernatorem — armis insignem et prope singularem esse utique constat passen trouwens veel beter op den eersten dan op den laatsten landvoogd; men

— 309 —

lore, ut populus se illi in fidem det, aut per ordina- ria consilia eum rem gesturum, vel gravamina sublatu- rum, sed potius aucturum credatur; et quod ad rem attinet militarem, praeterquam quod muitos de suis militibus rel parum fidos habebit, vel certe minus acres, tum hostes adversus se habebit acerrimos, quip- pe qui is sit, quem solum appetunt, et in cuius caput expressis verbis coniurant.

Gubernator designatus, et ipse vir est bello pariter , et pace praestans, sed quoniam color (1) principis Oran- giae de oppressione populi quam vocat, non in solum gubernatorem praesentem, sed in totam nationem se extendit, diligenter etiam atque etiam considerandum Tidetur, ecquid in tanto animorum ardore, et summo prope belli discrimine convenire videatur, ut rebus ge- rendis praeponatur.

Ac quantum ad utrumque attinet equidem non ad- modum alienum videretur, ut armis apud praesentem gubernatorem manentibus, tota res civilis designato gu- bernatori committeretur: id enim non sine exemplis esset, et aliquando factum vidimus, sed quoniam color principis Orangiae adhuc duraret, nee odium tam ex- ternorum quam internorum admodum minueretur, nee hic cessant supradictae difficultates. Adeo ut quocun- que te vertas metuendum sit, si quidem per hos res

zal dus ons stuk ten minste tot 1573 moeten brengen, en het latere jaartal als eene fout des afschrijvers moeten be schouwen.

(1) color. Deze zonderlinge uitdrukking, die later nog twee maal voorkomt, beduidt, naar het mij toeschijnt, glimp, voorwendsel; in het fransch zegt men nog colorer wie ehose, wat wij uitdrukken door eenen glimp geven.

— 310 —

geren da est alterutrum vel ambos, fore ut aut nihil per- ficiatur, aut valde tarde, cum magno religionis et reipublicae discrimine , et sanguinis ac pecuniarum im- mensa efFusione.

Quod quidem cum ita sit, videamus an ne ex re esset, dimisso honeste praesente gubernatore , et desig- nato ad id quod mox dicetur reservato , tertium ali- quem eligere, qui (uti solitum fieri) de sanguine sit Regio, et vero (quoniam dominus Joannes ab Austria aliis rebus occupatur, alioqui apprime ad id idoneus, et non conveniat feminam rebus tam turbulentis prae- ficere) Imperatoris sive frater sive filius, cui Cardinalis Granvellanus et Gubernator designatus pro adiumento accederent; et sane id si fiat, primum maximum ad res componendas inilium erit discessus gubernatoris, ob summum ab omnibus in eum conceptum odium, deinde plena rei perfectio , adventus novi, quo ingrediente pri mum omnis plane Orangij color cessabit, sponteque sua concidet sicut a cunctis deseretur, deinde populus ambabus ulnis illum recipiens se tutum illi committet, ut gratia generali facta, more maiorum imperium ad- ministret et gravamina tollat. Ac quantnm ad princi pes vicinos attinet, praeterquam, quod Gallos et An- glos, non solum minus offensos, sed et magis addictos habebimus, tum Imperator et imperium, omnisque adeo Germania tota nostra erit, adeo ut si quae reli- quiae armorum restabunt (quod non putatur) nullo ne- gotio tolli possint.

Nee vero cadere hic debet ulla sinistra suspitio, quo niam nee de uno presumendum est illum aliter quam oportet facere veile , nee de populo credendum id veile admittere , et oppositi adiutores cum suis consilijs et exercitibus ordinarijs, totam eam rem plane securam

— 311 —

reddunt. Ac siquidem proficiscens eo Regia Matas una etiam filiam adduceret natu maiorem vel eam premit- teret, et in spem futurae gubernationis post annos septem aut octo iuberet educari, per se ni fallor lucet quantum id ad animos conciliandos et ad rempublicam tranquille gubernandum , et ad rem penitus stabiliendam haberet momenti.

Restat ut quo tempore haec remedia adhibenda vi- deantur dispiciamus, nam hoc tertio loco exquirendurn proposuimus; et quidem clarum , ut puto , et manifes- tum per se est, re bene deliberata, nullam moram esse interponendam ad ea quae dicta sunt exequenda idque tribus omnino de causis.

Prima est quoniam omnis mora nobis est nociva , et quanto magis differimus , tanto plus et virium et reme- diorum perdimus, dum aliae atque aliae urbes defi- ciunt, et quae hoc tempore bona sunt, post pauculos dies non proficiunt ut quotidie videmus.

Altera quoniam quanto magis nos tardamus, tanto magis rebellium vires et consilia crescunt, adeo ut nisi ante autumnum rebus succurratur , verendum sit, ne si in locis occupatis hibernare possint, non solum Fri- siam , Transissulaniam , et Groningham , quibus obstante Hollandia, Zelandia et Gheldria auxilia mitti non pos- sunt, sibi (quod Deus avertat) adiungant, sed et ad maio- ra animum adjiciant, et qui nunc supradictis honestis conditionibus nostris contenti essent, tum in leges suas nefarias et intolerabiles pacem volent conficere.

Reliqua quia vehementer metuendum est, ne si res diu trahatur, tandem longo tractu temporis et mutuis iniurijs fiat, ut in bellum universale res erumpat inter nos ab una parte et Germanos, et Gallos, quibus Tarra minime deerit ab altera; quam ingens malum non in

— 312 —

inferioribus ditionibus solum, sed et in Italia , ipsaque adeo Hispania, et denique etiam apud Indos existere et conflagrari posset per se patere existimo.

Quoniam dictum est de ipso malo, dictum item de eius remedijs, superest ut quo pacto mandari possint executioni videamus.

In hac re primum est, nt siquidem re diligenter considerata et examinata , placeat eum quem diximns, Gubernatorem miltere* a quo tota res dependet, Im perator statim eius fiat certior rogeturque ut assensum suum ei rei accommodare et ad eflectum quam primam perducere velit, quod quidem nihil dubium est, quin perlibenter sit facturus.

Secundum ut eadem celeritate hinc aliquis de primo- ribus vir fide dignus, et pacis studiosus ac pro tali habitus ad inferiores ditiones mittatur, qui tum quidem nuntium per litteras ad omnes ordines de supradieto novo Gubernatore adferat, eumque cum antiquo Gu- bernatore et alijs recipiat, tum autem veterem, quibus Rex voluerit muneribus afficiat et honeste nomine suae Matis ut aequissimum est, ubi novus venerit dimittat, tum vero gratia generali promulgata alijsque bonis of- ficijs factis, rempublicam paulatim componere incipiat, donec novus Gubernator adveniat qui totam rem secun dum ea quae sujira dicta sunt, componat.

Tertium ut postquam res semel ad hunc modum de- liberata ac conclusa erit, pro firma ac stabili habeatur, sic ut neque ob res aliquas adversas, quae interea in- cidere poterunt, neque secundas , a quibus gravius in hoe genere est periculum facile mutentur, sed plane perurgeantur et ad plenum affectum perducantur, quod quidem cum fiet omnino sperandum est , ad optatum exitum brevi omnia ventura, quod ut ita sit, sive per

— 313 —:

hanc viam, sive per aliam meliorem (nam meliori iu- dicio omnia subjicimus) Deum optimum maximum ar den tissim is precibus etiam atque etiam oremus.

Schrift der 16de eeuw.