9) declaret. 10) Es hat hier anfangs »regiam« gestanden; stattdessen hat die andere gleichzeitige Hand »caesaream" gesetzt. II) regiae statt caesarea;. 12) mairstatisquo. 13) csesarese. 14) Semper ist von der anderen Gleichzeitigen Hand hinzugerügt.

*) Cfr. Contrat de mariage de Charles IX roi de France avec la princesse Elisabeth etc h Madrid Ic 14 Janvier 1570 in J. Du Mont Corps uniuersel diplomatique Tome V. Partie I. a Amsterdam et a la Ilayc 1728 No. LXXXVI. pag. 178 und 179.

No. CX. 1570. 343

des unler Vermiltelung deulscher Ueichsfnrsteu beider Religion roil den Hugenotten zu schlicssenden Friedens und ihnen zu bewilligender Religionsfreiheit. Er rälh dringend zum Waffenstillstand und versichert, den Zuzug deulscher Hülfsvölker zur Unterstützung der Hugenotten nicht hindern zu können. Im Januar 1570.

Decretum pro regis Francise oratore secretario de Villeroy"). Sacra caesarea maieslas, dominus noster clementissimus, beneuole pereepit, quae maiestali sua? nomine serenissimi et christianissimi princi pie, domini Carolj noni, regis Francia; etc, per eiusdem oratorem siue uunlium ac rerum status secretarium de Villeroy post redditas serenitalis suae а�? serenissimae et christianissim» prineipis, dominée Catharinau, re ginas Franciae etc, literas credentials diuersis viribus1) oretenus expó sita fuerunt, а�? ex eiusmodj suo sermone duo principaliter legationis suae capita esse inlellexit, primum negotium matrimoniale inter praefalum regem christianissimum et caesarea? maiestatis suae filiam charissimam, serenissimam dominam principissam Elisabelham etc, concludendi, se cundum uero tractationem pacis, ab eodem rege christianissimo cum se renitalis suae rebellibus ineundae, etc.

Quod autem ad dictum negotium matrimoniale attinet, maiestas sua caesarea animaduertit, huius capitis quinqué *) diuersas esse pelitiones atque membra: Primum, vt maiestas sua se resoluat, quo tempore et loco 3) a rege christianissimo legalio pro obtinenda ratificatione paclorum dotalium et desponsalionis actu peragendo4) ad maiestatis suae aulam deslinarj debeat. Secundum, vt maiestas sua declaret, qualis persona ad vlramque huiusmodj solennitatem mittenda, quae maiestati suae cesá rea? maxime grata et accepta futura. Terlium, quis modus et processus in ijsdem actibus seruandus. Quarlum s), quando serenitalj eius sere nissimae sponsae suae traduetio et per quam viam illa expectanda sil. Quinlum •) vero artículos, haclenus in Hispanijs tractates, concernera, quos serenilas eius pro maiorj huius (am pij et christianj operis accelera tion apud maieslatem suam caesarea ra ipsa mm et commodissime traclarj atque concludj posse existimat, earn quippe verum dominum et patrem esse filias suas charissimae, ipsius autem regis christianissimj necessitatem

**) Von vorliegender Antwort des Kaisers Maximilian II. sind 2 Con cepto vorhanden, von denen das zweite vorliegendem Abdrucke zum (■runde liegt. Aus dem ersten Concepto ist obige Überschrift entnommen.

1) diuersis viribus fehlt im ersten Concept. 2) tres im ersten Con cepte statt quinqué. 3) ad quod tempus im ersten Concepto statt quo — loco. 4) et — peragendo fehlt im ersten Concepte. 5) qua lis — Quartum fehlt im ersten Concepte. 6) Tertium im ersten Concepte statt Quinlum.

344 No. CX. 1570.

exposcere, vt res, omnj longiorj dilatione poslposita, malurelur, cum hoc casu vlterioris scilicet morse varia interuenire possent.

Ad quee c.-esarea raaiestas benenole respondet, regi chrislianissimo illud certo firmissimeque persuasum esse debere, maieslatem eius, prac- tacti negotij matrimonialis condecentera acceleralionem sua ex parte ol uel impedirel aut differret, haud unquam in animo habuisse; quinimo, so eidem, quam primum ea, qua? necessario pracedunt, Iransacla fue- rint, quoad eius uspiam decenti modo fieri queat, malurandae haud ulla ratione esse defuturam, beneuole pollicetur. Ouod autem raaiestas sua nunc certum aliquod peragendae dictae ratificationi et desponsaliooj ne- dum') futuree traduclioni tempus constiluere debeat, istud eam ob caa- sam fieri non posse, quod maieslatem suam ab Ulis recedere parum con- ueniat, qua? hueusque de resolulione circa utrunque horum articulormn capienda acta adeoque serenilati eius ipsimet per maiestalis sua? literas, nona die septembris anni proxime praeleriti ex Posonio datas, significata fuerunt, videlicet quod pactorura dotalium traclatus in Hispanijs conclu- dendus, poslmodum uero extrema et publica eiusdem solennizatio atque ratificatio per serenilatis sua; legationem, ea de re ad csesaream ma ieslatem deslinandam, condigno decentique modo requirenda ac de- sponsalionis solennia simul peragenda, legali uero huiusmodj ad agen- dura quoque de traduetione et eiusdem tempore nec non acceplalionis uel cliam nuptiarum celebrationis loco plenis ac huic rei opportonis mandatis instruendj cssent etc, prout ca omnia in diclis maiestatis so* lileris ijsdem feie uerbis continentur, ila ut post memoratam pactorun dotalium conclusionem id, quod rex christianissimus desyderat»), magna ex parte in serenitaiis sux l'ucultatc futurum etserenitas eius accelerando huiusmodj legationem ipsius quoque negotij principalis oplatum efFectum maturatura sit.

Quae cum sie se habeant ac non solum maieslas sua caesarea paeto- rum dotalium tractatum atque conclusionem ad serenissimum prineipem, dominum Philippum, Hispaniarum regem calholicum elc, remiserit, binis in eum finem mandatis procuralorijs expedilis, altero quidem in ipsius Serenissimi regis catholicj, altero uero in maiestalis suce apud serenita- tem eius oratoris csesarei, baronis a Dietrichstain, personam directo ac dicto mense septembri in Hispaniam transmissis, eorum uero exemplis serenilati sua? iam tum communicatis, verum etiam ipsius regis christia- nissimi islic in Hispanijs residens orator ad eandem tractationem man datis necessarijs instruetus et uigore eiusmodi mandatorum hinc inde traclarj coeplum ac eousque processum fuerit, ut de praeeipuis arliculis

7) uel im ersten Conccpte statt et — nedum. 8) desiderat.

No. CX. 1570. 345

magna ex parte conuentum sit, ad reliquos uero, quos tarn ad regem christianissimum quam caesarearn maiestatem pro ulleriore ulriusque re- solutioue referrj operae precium uisum fuit, maiestaseios iam dudum etqui- dem ante suum huc aduentum istiusmodj resoltitionem suam per proprium cursorem in Hispanias expediuerit, nec dubitet, quin idem a rege christia nissimo factum sit, hincque plane confidat, ab eo tempore isthic in aula prefati regis catholicj tractalionem illam ullro citroque eo deductam esse, ut aliud, quam plena ac totalis pactorum dotalium conclusio, non uideatur sperandum: idcirco maiestas sua iudicat, eam regis catholicj tractalionem nequaquam mutarj posse uel debere, quin potius eiusmodj solennibus remissionibus, serenitatj sute tum a caesarea maiestate tum ipso quoque rege christianissimo pro ea, quse ipsis inuicem intercedit, necessitudinis coniunctione ac singularj fraternaque fiducia factis, merito acquiescendum sicque conclusionem illam in nomine dei altissimj ex- peclandam esse. Cuius accelerationem maiestas caesarea, cum in dicta nouissima resolulione sua ad omnes eos articulos*), de quibus necdum

*) In einer am 6. Mai 1566 zu Augsburg dem Bischöfe von Rcnnes (»episcopo Redonensi»), Gesandten des Königs von Frankreich, wegen der fraglichen Verehlichung crtheilten Antwort stellte der Kaiser folgende drei Forderungen, ohne deren Gewährung er »ad ullas de dicto raatrimonio tractatus et conditiones non poterit accedere ncdum ad conclusionem aliquam venire:

Videlicct maiestas sua caesarea dictam serenissimam et charissimam llliam suam natu minorem prffifato serenissimo et christianissimo regi non alitcr annuit nuptui elocare, quam ut in primis et ante omnia Serenissi mus et cbristianissimus Francis rex manus suas omnino eximat ex episco- patibus ac ciuitatibus imperialibus Metensi, Tullensi et Verdunensi ac omnibus et singulis eorum pertinentiis, ut quae sunt insignia sacri Ro- mani imperij membra nec ullo iure ad serenitatem eins spectant, ita ut serenitas cius illas in pristinam libertatem et eum ipsum statum integre ac sine omni dcfectti restituat, in quo exlilerunt, priusquam a bonaj me moria) serenissimo quondam rege Henrico, huius sercnissimi et christia- nissimi regis parenle, occupata et distracla (uerunt.

Secundu ut diotus Serenissimus et christianissimus rex confestim bona fide ac sine omni simulatione expresse renunciet et paci et amicitia; principis Turcharum ac sese maiestati suae caesareae contra illum con- iungat atque, ut uniuerso terrarum orbi de istiusmodj coniunctione et confoederatione certo constet, mox valida quoque auxilia sua in regnum Hungaria3 destinet et in confinijs sumptu suo continue alat atque sustineat.

Tertio licet maiestas sua caesarea maximopere confidat, pacein et concordiam. quae charissimo fratri et patrueli suo, serenissimo et catho- lico Hispaniarum regi, cum ipso rege christianissimo intercedit, firmam et perpetuam fore, id quod maiestas sua cresarea non solum ex animo

346 No. CX. 1570.

conuentum erat, tarn beneuolam et aequam se praebuerit atque declararit, ut regi christianissimo alicuius ullerioris difficullatis mouendae haud ulk causa uidealur fore reliqua, nunc itidem ex suae polissiraum sereniUli» arbitrio pendere censet.

Praelerea illud quoque consyderandum8) occurrit, quod (oü ipse rex christianissimus pro sua eximia prudentia facile aestimabit), si regis catholicj tractalionem eo modo, quo postulalum fuil, mutarj ac, auocaU ea ex serenilalis suae manibus, nouam hic instituj contingeret, istad bob solum longiorj ductuj alque moree causam esset prabiturum, verum eliam haud absque serenilalis suae offensione fieri posset. Cuius occasionera sua maicstas euitatam longe mallet, praesertim cum serenilas eius hacte- nus re ipsa contestata sit, quam fraterno, bono integerrimoque animo atque zelo negotium hoc ex ulraque parte ad optalum effeclum promo- uendum susceperit. Quapropter caesarea maiestas sua ipsum regem chrislianissimum beneuole ac fraterno studio horlatur, ut non solum, quod coeptus pactorum dotalium tractalus in Hispanijs perficialur et absoluatur, haud ingralum habere uelit, scd nec quoad ulteriora mandaU et mentis suae resolutionem, ibidem a serenitate sua in arliculis ad ean- dem nouissime rclatis expcclatam, uel alias ex sua parte quicquam de- syderari,0) paliatur.

Ex quibus omnibus rex christianissimus ipsemet satis intelligil il lud, quod supradictum est, caesaream scilicet maiestatem nunc et quidem ante finilum in Hispanijs et ad decenlem conclusionem perductum dudun istic inceplum ac pene confeclum pactorum dotalium Iractalum supra-

oplat verum ctiam quoquo loco et tempore omnibus modis promouere Studebit, cum tarnen maicstas sua caesarea sese a dicto serenissimo et calholico Hispaniarum rege, quaecunque serenitati eius occurraot diffi- cultates, separare non possit, sed ei in aduersa perinde ac secunda for- tuna assistere ipso quoque natura; et sanguinis iure, quo deus maiesta tem suam caesaream cum serenitate illius coniunxit, tencatur, maiestas sua caesarea iam nunc animum suum declarat et expresse contestalur, quod, si quando contigerit (quod deus misericors clementer auertat) in- ter praedictos serenissimos reges aut utriusque regna et prouincias ali quid controuersiae oriri, praeeipue de talibus rebus, quae quomodocunque concernant bonorein, dignitatem, statum et commodum saepedicti Sere nissimi regis catbolici et inclytaB domus Austriaca;, tunc maiestas sua caesarea non teneatur ad ullam neutralitatem, sed possit et ipsa una cum dicto serenissimo et catholico rege defensionem iurium domus Austrep et Durgundie suseipere et exercere, non obstante ipsius christianissimi regis aflinitalo seu coniunetione.«

9) considerandum. 10) desiderari.

No. C5L 1570. 347

memorata? eiusdem ralificationj nedum desponsationj vel etiam traductionj aliquod certum tempus consütuere non posse ")■ De maiestate aatem ni rex christianissimus cerlo sibj persuasum habere debet, ijs peractis, qua? vlique necessario precedunt '*), ac destinala ad maiestatem suam decentj legatione, maiestatem suam nihil esse pretermissuram, quod ad eorum, qua; supererunt, mataralionem pertinere iudicabit, arbitraturque maiestas eius, hocce casu, illis scilicet in Hispania confectis, huiusmodj ralificationem et desponsalionem in futuris pruxime iamque Spiram in- dictis comitijs imperialibus commodissime fierj posse •»). Nec diffidit, quin deus optimus maximus sua benediclione tarn pio negolio benigne sit adfuturos.

Quod vero ad personam tarn ad ratificationis quam desponsationis actum legatj nomine ad caesaream maiestatem destinandam attinet, ma- iestatj sua?, quemcunque serenitas eius miserit, gralus et acceptus erit. Confidit tarnen, serenilatem eius haud aliuro, quam quj genere et statu illuslris et ad tantam legationcm qualificatus sit, missuram esse.

Sic etiam de modo et processu supradiclis maiestas caesarea illa obseruanda censet, quse inier lantos potentatus, qualcs maiestas cfesarea et rex christianissimus existunt, in eiuscemodj aclibus obseruarj solita sunt. Atlamen maiestas sua non intermittet, quin serenissimum Francis; regem, quid maiestalj sua; eu in parle videatur, poslea per literas tem- pestiue certiorem faciat14). Et heec quoad primum dielte legalionis Ca put principale.

Quod uero ad alleram eiusdem legalionis partem attinet, quam eo tendere maiestas sua intellexit, quod, si forte in futura pacis tractatione a serenitatis sua? aduersarijs postularetur, ut sacrj imperij eleclorum aliorumque prineipum Germania?1S) medio tractatio huiusmodj in efFectum deducenda concludendaque suseiperetur (cui tarnen pelitioni serenitas eins nullum locum dare statuisset), vel etiam ijdem aduersarij non solum assecurationem pro ipsorum personis, bonis el rebus peterent, verum etiam, ul religionis saa? exercitium ipsis liberum permilteretur, perlina- ciler urgerent") (quod ulique serenitali sua? itidem pergraue ac intole-

II) Der Satz: Ex quibus omnibus — non posse fehlt im ersten Concepto. 12) quae — precedunt fehlt im ersten Concepte. 13) arbitra turque —■ posse fehlt im ersten Concepte. 14) Die Sätze: Quod vero ad personam — certiorem faciat fehlen im ersten Concepte. 15) Im ersten Concepto hat Augustana; confessionis gestanden statt Germania;, derselbe Concipient hat im 2. Concepte zu Augustana; confessionis hin zugefügt: vel saltem Germanin nalionis; eine andere Hand hat alles dies gestrichen und stall dessen Germania; gesetzt. 16) Im ersten Concepte hat exlorquere conaturi cssent gestanden statt pertinaciler urgerent.

348 No. CX. 1570.

rabile futurum esset), vcllet maieslas caesarea serenitati eius suum con- silium, quid utroque hoc casu ipsi agendum et quj electores vel princt- pes de vtraque religione pro ceeteris huic tractalionj adhibendj esse vidercntur "), beneuole fraterneque impertire etc: raaiestas sua sereni tati eius primura18) in menlem vocanda censuit ea, qua; eidem preterito anno sexagesimo oclauo post electoralem conuentum Fuldensem maiesta- tis suse caesarea» et collegij vcnerabilium et illuslrium principura electo- rum nomine ac postmodura in autumno nouissimi anni sexagesimi noni Posonio in eandein feie senlentiam parique fralerna confidentia et syn- ceritate19) de huiusmodj pacificationis tractatu, uel una cum diclo cu\- legio principum electorum uel sine illis a sola maieslale sua suscipiendo, oblata fuerunt. Nam cum ,0) maicstas eins ex his, quae tarn ad priores literas ex Fuldensis conuenlus decreto quam deinde a maiestate caesarea suo parlicularj nomine, pro ea, qua in regem christianissimum fertnr, uere fraterni animj syncerissima afl'ectione ac singularj illo dolore ac couimiserationc, qua ob inclyli istius regni baclenus perpessas gra- uissimas afflictiones, opprcssiones alque calamilales cbristiano et pio zelo afficiebalur et adhuc afficilur, scriptas responsa sunt, colligere non potuerit, quod serenitati suae uel hac uel illa uia rem tentari gratum es set, ideoque nec quicquam vlterius ea de re actum fuit. Non dubitaait enim maiestas caesarea, prout eliamnum non dubilat, quin rex chrislia- nissimus, adhibilis in deliberationem principibus suj sanguinis ahjsqse sapienlissimis serenitalis suae consiliarijs, quid amplissimo illj reguo") maxime utile ac sibj ") gloriosum esse posset, commodissime delibera- turus easque rationes et uias initurus esset, quae preesenti rcrum slatai potissimum conuenirent. Verumtamen re denuo deliberata maiestas saa existimat, eo casu, quo electores siue principes Germania; dicUe pacis tractalionj adhibendj essent, illam fure optimam viam, vt quamprimaa hinc inde armorum suspenso ad tcinpus scilicet vsque ad proxiine in stantia comitia imperialia instilueretur, quo sie interea vlterior raisero- rum subditorum ac colonoruin calamitas, oppressio alque deuastalio eai- tarj, comitiorum au lein occasione tanlo commodius et meliorj modo ad huiusmodj pacis tractalionem lalis non solum electorum sed et aliorum quorundam principum vlriusque religionis deputatio aliaque fierj possent, ex quibus diuina accedenlc gratia non nisj optulus salutarisque effectos

17) Im ersten Coneepte hat uideretur gestanden statt et qui eleclu- tores — viderentur. 18) Im ersten Coneepte hat denuo gestanden statt primum. 19) siueeritato. 20) Im ersten Coneepte hat Quoniain uero gestanden statt Nam cum. 21) sincerissima. 22) amplissimo ilü regnu fehlt im ersten Coneepte. 23) sibi stand im ersten Coneepte hinter glo riosum.

No. CX. 1570. 349

sperandus foret. Quod qnidem maiestas sna ex animo syncero M) atqoe candido non minus desiderat, quam illud omnj fraterno studio promouere beneuole parala est").

Altero uero casu, quo serenitalis ras rebelles religionis exercitium ärgeren!, maiestas sua hoc quoque locj sercnilatem eius sibi optime con- sulturam esse arbilralur, praeserlim ea in re, quae serenitatis suae con- scientiam langit ac eius momenti est, ut simul eliam ad aeternam anima- runi salulem pertineal. Qua in parte maiestas sua non ila pridem regi christianissimo, quid sibj uideretur, lileris significauit ostendens, ma- ieslatem suam rem ita instituendam censere, ut ante omnia dei omnipo- tentis honor atqoe gloria prse oculis haberetur ac deinde et serenitatis suse conscientia illaesa et regia eiusdem exislimatio, authoritas et digni- tas sarta lectaque conseruaretur. Ad quae maiestas sua se denuo refert ac pro perpetuo animi sui candore et integritate etiamnum aliter sentire nequit.

Postremo maiestas sua ex predicto serenitalis snae secretario summa cum uoluptale ac animi Iselitia cognouit, regem chrislianissimum ad re- primendum rebellium suorum subditorum insolentiam alque audaciam ac de ijsdcm pro suo arbitrio slatuendum manum salis firmatam habere, dammodo illis ex Germania null* suppetiae siue auxilia subministrentur sicque inde nouse ipsis accedanl vires. Quo casu a maiestate sua caesa rea ex parle eiusdem christianissimi regis postulalur, ut maieslas eius, ne ullis Germanorum subsidijs denuo iuuentur, caesarea authoritate in- hibere ac impedire, sin uero huiusmodi inhibilioni et impedimento non foret locus, tunc serenitati eins consulere uelit, quid illj faciendum existi- met. Ad quae maiestas sua caesarea omillere nequit, quin ea, quae iam antea quoque per diuersos serenitalis suae oralores siue nuncios ex ac- ceptis a maiestate caesarea responsis ad serenitalem suam relata fuisse non ambigit, idque in eum saltem euentum, quo memoralae armorum suspensionj non daretur locus 26), repetat: maiestati quippe suae, ut in alijs omnibus, ita hac quoque in re uolunlatem promptissimam non de- esse. Verum cum maiestas sua fruslra se laboraturam sicque non modo serenitati eius nihil profuturam, quin etiam multorum sacrj imperij prin- cipum, quj eorundem rebellium partibus haut! dissimulanter fauenl, gra- uissimum odium sibj conciliaturam esse facile prospiciat, praeserlim cum et, quae de pace publica ac eiusdem executione sacrj imperij conslitu- tionibus sancita atque ordinata sunt, huiusmodj militibus Germanis tarn

24) sincero. 25) Die Sätze: Verumtamen re — parata est fehlen im ersten Concepte. 26) idque — locus ist im 2. Concepte von einer anderen Hand hinzugefügt.

350 No. CX. 1570.

equilibus quam peditibus extra sacrum imperium ad aliena seruitia transire slipendiaque raererj certis conditionibus, praestilis scilicel debitis cautio- nibus elalijs, qua?ibidem expressa continentur, libere permiltant, hisceuero constilutionibusex conuentusdeputalionis, anno sexagesimo nono proxime elapso Francofordia3 habiti, decretis nnua etiam aulhoritas, in Germanica nationis libertate, qua hac in parle utj iamdudum consueuerunt, fundata, accesserit: maieslas caesarea beneuole confidit, serenissimum et christia- nissimum Francia? regem maiestatem suam ex causis nunc recensi Iis fraterne excusatam esse habiturura. Quid aulem hoc rerum stalu serenilati so» faciendum sit, maiestas sua incerta non uidet, quid consulat. Ipsum uert regem chrislianissimumfacile consyderaturum") arbitratur, quid serenitati sua; eiusdemque rebus maxime necessarium sit atque conueniat, praesertin uero eas inilurum esse rationes, quibus inter caesaream maiestatem snan, tanquam Romanorum imperatorem summumque in sacro imperio caput, ac eiusdem imperij electores aliosque principes et Status mutua firmaque beneuolentia, amicitia et uicinitas conseruari queat. Illud tarnen sereni tati eius persuasissimum esse cupit, maiestatem suam quouis loco et tempore haud quicquam maiori promptitudine ac animj alacrilate faclu- ram esse, quam ea, qua; ad serenitalis sua; regni bonum atque commo- dum redundare posse existimabit, illa uero pro uirili sua parte impedire atque auertere summa; sibj Semper curae futurum, qua; serenitati eius displicere inprimis uero quoad regiam authoritalem et adminislrationem eidem uel cliam serenitatis sua; regni amplissimi prouincijs, terris atque subditis quoquo modo grauia, molesta uel acerba esse aniniaduertet; inque ijs, quantum a maiestate sua praestari poterit, ita se geret, ne mo- tuj fralerni amoris officio uspiam defuisse uidealur, quemadmodum etiam maiestas sua uon praetermittet diligenter cogitare, si forte ijs, qu» hoc locj a serenitate eius proposita fuere, idonea et opporluna qua-piam re- media adhiberj ualeant.

Et hso sunt, qua; caesarea maiestas ad praedicli oratoris siue nuncij, secretarij de Villeroy, legalionem beneuole respondenda duxit. Quod autem reliquum est, caesarea maiestas saepefato christianissimo regi Fran- ciae ac sereuissimac reginae matrj, ut in rebus omnibus optata foelicitate atque prosperitate fruantur ac rcgnum illud prislino flori, quieti et tran- quillilatj restitutum mox uidere possint, ex syncero") animj affectu elian atque etiam precatur, ipsj' uero nuntio caesaream suam gratiam benigne deferl.

27) consjderaturum. 28J sincero.

No. CXI. 1572- 351