Responsum ex parte catholicre maiestatis ad ea, qua; Serenissimus prineeps Carolus archidux Austrise, patruelis eius carissimus, nomine serenissimi ac polenlissimi prineipis Maximiliani Ro manorum imperatoris fratris eius carissimi exposuit**;.

Intellexit ac mature considerauil regia catholica maiestas, qua» Se renissimus prineeps Carolus archidux Austriae, patruelis eius carissimns>

*) cfr. H. Leo zwölf Bücher niederländischer Geschiebten. Zweiter Theil. Halle 1835. 8*». Buch IX. Cap. 2. pag. 513-516.

**) Mit dieser Überschrift beginnt das OriginaU-Manuscript, aus wel chem vorliegender Abdruck entnommen ist. Die gesperrt gedruckten Stellen sind nicht im Originale, sondern in einer gleichzeitigen Abschrift theils unterstrichen, theils zur Seite angestrichen. Die Jahreszahl 1568 steht auf der Aussenseite beider.

No. CV1 1568. 303

caesarea; maiestalis nomine (vt suscepto muneri satisfacerel) de scripto uc verbo exposuit et plane repraesenlauit in Iiis, quse ad prouincias et domiiiia Belgica pertinent. Et primum quidem dicti Serenissimi archiducis in hxc Hispaniarum regna aduentum et fecit et facit, quanti par est, ca- tholica maiestas; i'uitque ei eius conspectus gratissimus vtpote princi- pis, cum quo sunt sibi tot et tanta necessitudinis et amoris iura consti- tula. Quod vero caesarea maiestas in kac rerum et lemporum condilione calholicam maiestatem fraterne libere ac amice admonere voluerit, tarn boni consulit, vt id omnino syncero fraterno alque propenso caesarea; ma iestalis in se animo tribuat. Sed eo magis sua; maiestati catholicae graue fuit ac molestum est, quod hoc Serenissimi ac polentissimi imperaloris officium in his rebus sit interposilum et quod Serenissimus archidux ad ea negolia pertractanda venerit, in quibus neque ijs, qua? a se petuntur, assentiri neque in eandem sententiam conuenire vlla ratione potuerit aut possit fueritque sibi necesse ab ijs dissentire, quibus alioqui magnore ') et placere et satisfacere optabat. Sed fuisset ei multo acerbius et gra- uius, ni caesarea maiestatis animus tarn sibi fuisset notus suusque ei iti- dem perspeclissimus, vt neque verendum vnquam sit, tarn veram ani- morum concordiam et coniunctionem diuersum sentire (quod et amicissi- mis saepissime contigit) vlla ex parle aut impedire aut minuere possit, sitque inter eos semper fulura (si non eadem in omnibus rebus sententia) idem tarnen in commune bonum animus et desiderium. Cum ergo Sere nissimus archidux tanto corporis laborc et animi defatigatione hoc lega- tionis munus suscipere voluerit, facile se ab eo impetraturum calholica ac regia maiestas existimat, vi easdem partes in deferendo responso sub- cal, quo fiel, vt melius atque commodius et caesarea maiestati et princi- pibus sacri Romani imperij satisfieri possit.

Nunquam sane putarat regia catholica maiestas, de eo ordine atque modo, quem in gerendis et adminislrandis rebus suis Belgicis, sedandis lumultibus, pacanda prouincia, perduellium ac reorum punitione ser- uasset, tarn dissimile iudicium ac dispar acstimalio fieri posset1) ab ea, quam ipse, propria conscientia (fidissimo sui animi teste) ac veritate iustitia et ratione enisus, suis in hac parte honestissimis aclionibus sibi deberi exislimabat, neque futurum sibi vnquam necessarium iustissimam ac comperlissimam causam defendere aut excusarc. Sperabat quidem potius iure optimo, principes de felici rerum successu maiestati suae ca tholica; congratulaturos eosdemque prxcipuas gratias eidera acturos, quod tarn nobile ac illustre exemplum (ad conlinendos subditorum animos in

1) Die gleichzeitige Abschrift liest: »magnopere«. 2) disparem aesti- inationcm fieri posse.

H04 No. CVI I5G8.

obedientia cl fidclitatc ac in tuenda et augenda principum dignilate et auctoritate) dedisset. Et quo magis in hac re persuasum sibi est ac sa- tisfit, eo plus dolet, screnissimum ac potenlissimum imperatorem (qme« ob sui gradus dignitatcm summamque prudentiam tanti facit atque vt fratrem germanum diligit) illustrissiinosque electores ac principe» nec non ordines sacri Romani imperij (quibus placere et satisfacere summo- pere cupit et quorum amicitiam mutuamque beneuolentiam permagai Semper a>stimauit et xstimalura est) eam opinioncm de suis actionibos et rebus concepissi: idque iudicium de Iiis faccre. Sed minuit quidem ac magna ex parle hanc catholicce maiestatis curain leuat, quod cerlo eiLJi- met, hanc in animis principum impressionem et persuasionem efDuxbse ex falsis dumtaxat rebellium ac maleuolorum hominum relalionibus sng- geslionibus et persuasionibus, qui, dum grauissima sua crimina vel excasare vel celare ac principes aliquot in suas partes trahcre et inducere student, vt eis in iniuslissima causa auxilium et fauorem praestarent, diuersis arti- bus veritatis lucem obscurare conati sunt, inique praue ac summa calli- ditate catholicx maiestatis reclissima consilia interprxtantes bonamqot eius menlem et iuslissimas actiones in deteriorem partem detorqnentes. Sperat igitur iure oplimo catholica maiestas, eosdem principes (veritate comperta ipsaque rationis summa vi atque auctoritate), quibus Semper bonis eorum animis locus erit relictus, facile dissuadendos planeqae ie- tellecturos, quae et quanta sit eisdem rcbellibus et maleuolis posthac fides adhibenda, omneque refugium et praesidium, quod antea Ulis patebat, pra?clusuros ac catholica? maiestatis nominis et aestimationis eam ralionem (quae par est) habituros vetuslamque ac vcram inter se amicitiam ac bene uolentiam et vicinitatis coniuuctionem permansuras.

Habet praeterea atque agit sua catholica maiestas ingentes gralias caesarea; maiestati pro ea cura et solicitudine, quam de tuenda sua digni- tate ac rerum suarum commodo suorumquc dominiorum ac subditoro« beneiicio prae sefert habere, et ob insignem amorem ac propensam volutt- tatem, quibus et consulit et tarn enixe adhortatur, probatque et laodat singulare ac praecipuum suae caasaref maiestatis Studium in stabiliendis ac componendis publicis rebus et imperij pace et quietc procuranda. Neque minus prudentis admodum principis existimat, rebus suis consulere ac prospicere et futura damna prascauere et auteuerterc. Quod vero im- perator carum rerum rationem se habere iudiciumque quodammodo ad se pertinere innuit, quod prouinciae ac dominia Belgica sux catholiae maiestatis sacro imperio vnita atque coniuncla sint in vnoque ex circulis eius comprehensa ob idque et dicta sua dominia atque ipsammet catho- licam maieslalem obserualioni legum, constitulionum, sanclionum, con- uentuum seu dietarum imperij et recessuum esse aslriclam, quae aut vio

No. CV1. 15C8.

lasse ant eis obstitisse asseritur, atque ea ralione serenissimum impera- torem suo iure astringi ex debitoque sua? dignitatis munere teneri suum in hac parle officium imparliri suamque auctoritalem interpoliere: inueniet quidem sua cesarea maiestas Csi hoc iubeat diligentius exquiri aut in- uesligari), rem longe aliter se habere neque recta fide, qua; in hoc ne- golio acta sunt, sibi esse relata, cum hoc certum sit, in ijs concordijs, pactionibus et tractalibas, qui de hac re cum sacro imperio initi fuerunt, in eo praecipue, qui tempore auguste, memoria' Caroli imperatoris, sua? catholica? maiestatis patris praclarissimi, anno millesimo quingenlesimo quadragesimo oclauo conscriptus fuit, ijs legibus, condilionibus et pactis prsdicta dominia Belgica vnita coniunctaqne imperio esse ac eo pacto sub eius circulis includi, rt praeter ea, qua; dictis tractatibus sigilatim1) ac specia- liter comprehensa sunt, liberum quidem ius plenaque et integra potestas et auctoritas sua? catholica? maiestati in praefatis suis dominijs Belgicis manserit, nullis pror- sus alijs sanctionibus, constitutionibus, legibus aut dietarum recessibus obstricta, aut4), qua ipsa catholica maiestas sua? polestatis ac dominij iure aut fecerit aut constituerit, minime alijs legibus subiacere aut alle- rius cuiusdam iudicio aut arbitrio committenda esse. Reddet quidem et libentissimo animo catholica maiestas csesari, vti germano fratri ac prin- cipi summa prudentia predito, factorum, actionumsuorumqueconsiliorum, immo et sui animi ot mentis rationem summoque opere cupit, ab eo et sua facta et gesta probari. Erunt namque apud eum caesaree, maiestatis consilia, monitiones et cohortationes magni sane ponderis ac momenli. Sed quod id ex debito ac necessitate fieri debeat aut quasi vllius neces- sario iudicio aut censura? subiaceat, cum hoc in tarn graue praiudicium sua? polestatis et auctoritatis tendat, non potuit sua regia maiestas pra;ler- mittere, quin caesaream ipsam maiestatem de hac re admoneret suumque ius testatum relinqueret. Hac igitur ralione ila cunstituta et mentis sua? explicata sententia, ad ea, qua? sibi proposita sunt et sigillatim repro- sentata, praecipuaque et iustructionis et proposilionis capita etrespondere et sua? mentis rationem explicare constiluit.

Primum quidem quod ad religionem allinet, ex quo rex catholicus Belgicas suas prouincias, vi venia et legitimus in eis successor, regere et gubernare c^pit, omne\studium omnemque curam eo direxit et in hoc constituit, vt in dictis dominijs ac reliquis suis rognis veram antiquam et catholicam fidem, quam ipse profitetur et in qua et vita est sibi appetenda etmorssubeunda, et retineret et conseruaret omnes-

3) Die Abschrift liest: sigillatim. 4) »et ea« statt »aut".

20

306 No. CV1. t5G8.

que sibi in eis reliquisque regnis subiectos in sacrosanctae Romans ec- clesise obedientia contineret; et hac quidem constanti et perpetua deli- beratione nec permisit nec pennissurus est vnqaam in dictis suis proain- cijs ac dominijs, quod ab ea alienum aut diuersura sit. Nec vero in ei fidei materia fulciendaque ac retinenda vera religione nouis medijs, noni forma aut inusitatis vsus est remedijs; sed neque ab bis recedendwn existimauit, quic sancta ecclesia Romana instituit et tot imperatorum ac regum orthodoxorum legibus est sanccitum s) et earundem prouinciarom legibus pragmaticis et placartibus est statutum, sequutus nimirum in hac re tarn ecclesia) et sacrorum canonum auctoritatem et legum atque sanctio- num iustissima decreta quam maiorum suorum catholicorum principo« vetustissima exempla. Neque quod calholica ac regia maiestas hac aucto- ritate et his praeclarissimis exemplis in religionis ac fidei negotio ita pro- cesserit, eiusdem vassalli ac subditi, quasi secum durius aut iniqoius acta sit, iuste conqueji possunt, nec exleris, pnesertim principibus, materia aut occasio pr^bita est, quicquam in hoc incusandi aut culpandi, n isi qai velint sanctam ecclesiam catholicam, qua? sie institoit, iniustitiae, viros sacros, qui ita docuere, erroris, christii- nos prineipes, qui communi ac perpetuo consensu ita seruaruut, iniquitatis, abusus et ignorantis arguere. Nec vero catholica ac regia maiestas in hoc fidei ac religionis negotio admisit nec admissura est vnquam vlla arbitria, pacta, conditiones alias— ue leges seu quicquam aliud praeter id, quod sancta ecclesia catholica Romana instituit, sanciuit et ordinauit, ad cuius verum vnicum et sacro- sanetum iudicium id pertiuet et cuius est decernere et conslituere, quid tenendum, quid amplectendum, quid denique obseruandum sit lllud- que tantum esse acsemper futurum ratum, verum, iuston ac sanetum, nec ea, qua? ad religionem attinent, nostro pendere arbitrio aut nostris esse metienda commodita- tibus aut vtilitatibus, neque, quod ab eo quoquomodo deflexerit aut deuiauerit, vlla quidem humana aueto- ritale, consideratione aut contcmplatione iustum reddi sed neque defendi aut excusari posse. Nec similiter regia catholica maiestas poluit vnquam in animum inducere aut sibi persuadere, in hac sacrae fidei materia, exterminandis erroribus, cohibendis malis, iustam aut conueniens vlla ratione esse posse, aut differre, protrahere, intermittere aut dissimulare, salua ea, qua? perpetuo seruanda est, fidei ratione. O"« quidem eis preeeipue, qui publico munere funguntur, non tantum cordead credendum et ore ad confitendum, sed in ipsis prope manibus habenda

5) Die Abschrift liest: sancitum.

No. CVI. 1568. 307

esl, vt, quatenus gui muneris el sanctorum patrum decretis continetur, alios in religione cuntineant et deciscentes ab ea coerceant, cum p газ - sertim et ratione constet et exemplis doceamur, quam ruinam, quam denique calamitatem et perturbationem bisce temporibus haec differendi et dissiraulandi ratio in christianam rempublicam inuexerit, proindeque quam sit exitiosa et perni losa6) in eo negotio tolerantia et pcrmissio, cum boc pestilentissimum malum, nisi ei summa vi obsistatur ipsoque principio reprimalur, late serpat, vires ac incrementum accipiat ac veluli ignis breuissimo tempore omnia conficiat ac deuastet, vt diff i �? i 1 i in e ') ei postea occurri aut remedium adhiberi possit; satisque id et vetustis ac nouis exemplis magno quidem et communi damno ac dolore didicimus. Ea vero temporum iniquitas et conditio, quae ab imperalore repraesentatur, quasi ei sit interdum cedendum, tantum abest, vt maiestatem suam ca- tholicam a proposito dimoueant aut ab instituto deflectant, vt ea potissimum ratione, ijsdem de causis in eo persistendum existimet, quod ea temporum inclinatio et iniuria nos admoneat, ea exemple, quae referunlur, e d о �? e a n t, quanta cura et solicitudine, quae reliquat sunt, prouincif ser- uandae sint et tuendœ, ne hoc e x i l i о s u m malum in eas obrepat, crescat latiusque disseminetur, et has quasi religionis reliquias de fenderé et intaminatas sentare opporteat8); acerbissi- maque mala, quae nostra hac tempestate in multis pro- uincijs et regionibus hœc in religionis causa licencia et libertas pepererit, satis documento sunt, qua via incedendum et a qua deflectendum sit, ni velimus omnia funditus euerti ac in summam perniciem trahi. Praeter id vero, quod ad pietatem pertinet atque ad dei gloriam et honorem а�? religionis respicit, cuius ratio (posthabitis omnibus humanis rebus) et habenda et anteponenda est, quando ea essenl dirigenda humana pru- dentia et fine constituendarum et stabilieudarum rerum, est id adeo reli gion! coniunctum, vt neque dominatus nequc summa rerum neque prin- cipum auctoritas siue pax aut concordia subditorum aut publicœ quietis ratio stabiliri possit neque contineri, si in decretis sacrae religionis sit dissidium aut vlla discrepantia, aut in ea permissa sit quaecunque occasio liberlatis atque licencias. Est hœc adeo constans atque perpetua ratio omnibus explicate ac recepta temporibus et nationum firmata communi

6) Die Abschrift liest: pcriculosa. 7) difflcillime. 8) Die Abschrift liest: oporteat.

20*

:i08 No. CVI. 15G8.

consensu, vt non tantum catholici principes, qui verse atque calholic* fidei causa religionem tuendam atque firmissime conseruandam consti- tuerunt, sed et gentes ac barbari humana ratione ac consilio eundem le- norem in ficta atque falsa sua religionc communi concordia obseruauerinL Quod autem catholicam ac regiam maiestatem in perduelles aliosqae Belgicarura suarum dilionum reos nimis seuere et acerbe animaduertisse dicitur summoque eam in hac parte iure vsam recesisseqne *) ab eo con silio eaque ratione, quam caesarea maiestas sequendam ceusuit et saepis- sime admonuit ileratisque vicibus et consuluit et quasi testatus est, multa- que inde incommoda, damna et delrimenla et prouenisse et prouentun esse reprassentantur: hoc primum catholica maiestas testatur, se quiden suapte natura innataque sibi dementia et benignitate ac ea indulgentia et amore, quo subditos suos Belgicarum ditionum prossequutus l0) est Sem per et prossequitur11), grauiler doluisse, eorum aliquos in eum errorem in eamque criminum specicm incidisse, vt nec ei muneri, quod a deo sibi in administranda iustitia iniunctum est, satisfacere suacque dignitatis et auctoritalis (quam tanti facit) rationem habere quietique et tranquillilati dominiorum ac subdilorum suorum consulere aliter potuerit. Qua; qui- dem cum neque prsetermiltenda nec spernenda essent, inuitus licet ac dolens rigore in eos animaduertere fuitilli necessarium; cum quibusqui- dem legitimum fuit iudicium ea auetoritate et potestate, qua; prineipis est in suos subditos, ac de iure eorum et causa legitime ac rite fuit cognitum, auditis nempe eorum defensionibus, fuit apud competentes iudices illad iudicium et absolulum et perfectum, deque suis criminibus et facinoribns plene atque integre conuicti. Cumque eorum crimen grauissimura esset, vtpote perduellionis ac lesee et imminutae maiestalis, omni quidern iure, vetustissimis ac recentioribus legibus, communi omnium gentium consensu iustas ac meritas peenas sui sceleris atque criminis persoluerunt, qui, con- tempta, rupta et poslhabita ea fide, qua? ex communi humani generis paclo ac proprio iureiurando, s^pissime per eos praeslilo, catholica? ma- ieslati vt suo prineipi atque domino debebatur, spretisque atque ruptis multis alijs eisdemque arclissimis iuramenlis et vineulis, quibus tanquam aurei velleris milites atque suse maiestatis consiliarij et minislri teneban- tur, cum omnia iura omneque fas violassent, se se u) indignos demen tia et benignitate eflecere neque vllum sibi aut lenilatis aul misericordie locum reliquerunt. Seil vtique regia catholica maiestas, quam proprium prineipum sit quamque laude dignum, lenitate et dementia vti, si ea in

9) Die Abschrift liest: recessisseque. 10) Die Abschrift liest: pro- soqmitus. 11) Die Abschrift liest: prosequitur. 12) Die Abschrift liest srse stall se se.

No. CVI. 1508. 30«)

re et modus et ratio seruetur iustitiaeque (cuius primae sunt partes) primus quoque locus relinquatur clementiaque ita temperet et leniat iustitiae ri- gorem, vt suis ipsa finibus continealur, ne longius progrediens declinet in nimiara indulgentiam neue prauis, seditiosis ac turbulentis hominibus delinquendi atque grassandi occasio detur et, quffi coercenda acreprimenda erat, subiectorum in peccando licencia ea remissione ac impunitate coa- lescat in eo praesertim crimine, in quo de laesa ac imminuta maiestate agitur, quod acerrime vindicandum, sanclissimse leges sanxerunt, cum exemplo et animaduersione in ea re maxime uecessarium sit, vt in fide ac obedientia subdili contineantur et securitati principum et tranquillitati publica? consulatur. Quod tarn iure et ratione actum est, vt nec ipsi qui- dem (ad quos pertinet et quorum interest) iuste conquaeri possunt15) nec alijs subditis que/ellae u) occasio praebita est,s) nec vllum exteris offen- diculum datum praesertim principibus, quorum ea causa communis ac prae- cipua est, cum de conseruanda atque tuenda eorum dignitate et auctorilate agatur. Sed et si aequiori animo, reclo liberoque iudicio omnia perpendan- tur, constabit certe, regiam catholicam maiestatem non grauiori autrigida seueritate (quod ei obijcitur) vsam fuisse sed insigni polius dementia et lenitate. Fuerunt etenim perduelles atque rei diu expectati, si tempus, quo primum sua maiestas intellexit16) pessima et nefaria consilia cf pisse et de detestando hoc crimine tractasse, perpendatur, quantaque cura, quo studio, qua dementia et benignitate eos a proposito abducere ac in sa- nam bonamque mentem redire curauit. Si praeterea reorum ac delin- quentium numerus atlendatur, quorum dumtaxat capita ac pracipue sedi- tionum auctores puniti sunt, si legum similiter summa seueritas rigidaque censura consideretur et quam acerrime vindicandum id crimen sanxere, quarum rigorem in mullis sane et temperauit et mitigauit catholica ma iestas, si preterea exempla memoria repetantur, qua? nolissima sunt, quam- que seuere el acerbe in huiuscemodi perduelles atque reos in alijs prouincijs et actalibus sitsaeuilum: verendum potius sit, ne apud iustos et seueros -ensores niraiae indulgenliae ac quasi lentiludinis regia catholica maiestas ■ii possit. Probanda estigitur et laudanda potius eiusdem catholici regis t consilium, qui, cum iuslilise muneri debito satisfecerit, dementia) qu icum reliquit relicturusque postmodum suo loco et tempore et benigi. liberalius. Nec intelligit aut vnquam sibi persuaderi poterit, ea mala e. . .oommoda, qua) tarn diligenti significatione repraesentantur, inde aut prouenisse aut prouentura esse, quod ipse suo muneri in admi- nistranda iustitia satisfecerit suaeque dignilatis et aucloritalis rationem

13) possint. 14) Die Abschrift liest: querelae. 15) sit. 16) Hier fehlt' eos.

310 No. CVI. 1568.

habuerit suorumqae subditorum quieti et tranquillitali consuluerit; cer- tioraque illa ac maiora darana et incommoda ex reraissione r.imiaque in- dalgentia ac dissimulatione accessara ").

Quod vero perhibetur, regiam catholicam maiestatera regiminis et gubernationis form am in dictis suis prouincijs Belgicis mutasse faclumque id contra vsus mores et priuilegia earundem ditionum, qua? qaidem ser- uanda eranl nec ob paucorum delicla infringi, mutari ant reuocari de- buisse '•), quantumque de ea re earundem prouinciarom vassalli et do- leant et conquaerantur Germaniaeque principibus finitimis atque vicinis nec acquum nec iustum videri referatur: in hoc quidem, tametsi certissi- mum illud sit, suam catholicam maiestatem suo iure et (quae eius est auctoritas et potestas) in condendis ac edendis, mntandis, promulgandis legibus, constitutionibus, pragmalicis, quibus eas prouincias regi oppor- teat"), in constituendisque atque creandis magistratibus, consilijs, tri- bunalibus alijsque omnibus minislris, qui publica auctoritate fanguntnr, quorum ministerio eas moderatur ditiones atque prouincias, protuisse quidem atque posse his omnibus decernere et constituere, qaod iuiti conditionem et statum rerum ac temporum commodo ac beneficio publico prouinciae et subditorum eius conuenire existimauerit, nullisque consue- tudinibus, moribus ac priuilcgijs eam summam ac liberam potestaten aut impediri aut restringi posse, quod eo casu et publico iuri atque commodo et su® auctoritati obstarent atque detraherent, sed tantum quidem catholica maiestas his prouincijs antehac tribuit et ea est gratia, beneuolenlia ac fauore prossequutaJ0) tamque sibi cordi et cur« fait, earum dilionum priuilegia vsus ac mores seruare, vt anliquam forma« ac rationem regiminis et gubernationis in his omnibus retinuerit eundera- que ordinem omnino seruauerit, nihilque nouum aut inusitatum intro- duxit, quod aegre ferre aut de quo iustc conqueri possint. Proindeque caesarea maiestas illustrissimique electores ac cseleri imperij principe« plane intelligent, quam non bona Ode et a veritale alienum id sit in hac re, sicut et in reliquis, quod a maleuolis est eis suggestum et persua- sum, suaeque catholicae maiestatis vassallos non dolendi aut conquerep iuslam causam habere sed maximo polius ac singulari beneficio r parte se seJl) esse afFectos debere existimare. Illud certe expedi' jio« est, omni tempore et quocunque rerum statu liberum omnino ar' mm libe- ramque voluntatem esse catholica? maieslati, eum in suis prouincijs Bel gicis summa> rerum praeficere eumque gubernatorera et capitaneum gene- ralem constituere, quem idoneum atque aptum tanto muneri existimauerit, 17) Hier fehlt: persuasum sibi est. 18) debuissent. 19) Die Ab schrift liest: oporteat. '20) Die Abschrift liest: prosequuta. 21) Die At>- schrift liest: sese statt se se.

No. GVL 1568. 311

a suoque dumtaxat nutu omnino hoc pendere. Quod cum alias ita Sit, lurbatis tarnen ac tumultuantibus earundem prouinciarum rebus ea aucto- ritate ac potestate vti maxime erat necessariura. Cum igitur illustrissima Parma? ac Placentiae ducissa, catholice, maiestatis soror carissima, in eis- dem prouincijs gubernalrix et locumtenens, longiorem moram in eis tra- xisset ac vltra praeslitutum tempus suae catholic» maiestatis contempla- lione demorata esset valetudinisque incommodo praemerelur, ad domum redire Uli esset summopere necessarium, cum multum diuque summa contentione a sua maiestate flagitasset, veluti gubernandi munere iam perfuncta, in Italiam proficisci suosque inuisere liceret, quod, etsi segre sua maiostas tulit, denegare tarnen (quod iustissimis causis id peleret) minime poluit: tunc quidem eius loco illustrem Albanum ducem, catho- licae maiestatis domus summum praefectum ac rerum Status consiliarium, delegit, quod ad res bellicas tutandasque ac defendendas illas prouin- cias propterque summam peritiam et rei militaris scientiam dux esset et aptissimus et promptissimus, quodque ad regimen et gubernalionem ea rundem prouinciarum vir esset, quod ad religionem quidem attinet, summa; pietatis, erga suam catholicam maiestatem speciale fidei ac ex longo rerum vsu insignis prudenliae eiusque inlcgritatis et aequitatis, vt et res et negotia eorundem dominiorum exposcebant. Qu» quidem Albani ducis electio, vt rebellibus, maleuolis et turbulentis hominibus inuisa, infesta atque odiosa fuit de eaque maxime dolent, ita sane probis atque integris earundem ditionum viris, qui dei optimi maximi gloris et hono ris suteque maiestatis auctoritalis et dignilalis ac publici commodi ratio- nem habent suaeque patriaa studiosi sunt, pace otio et quiete (vtboniciues) frui desiderant, et placuisse et gratissimum esse22). Ob idque nouum quid in hac re statuere non est necessarium erilque multo minus, quod regia maiestas, ab his expedita negolijs, qua; nunc maxime eam detinent (quod breui se effecturum deo propitio sperat), ad eas regiones sibi carissimas proficisci easque inuisere constituit.

Quod autem ad Hispanos milites pertinet, quos regia catholica ma iestas cum alijs copijs in suas prouincias Belgicas induxit et adhuc reti net, idque graue nimis ac molestum prouincialibus, finitimis suspectus), principibus ac alijs imperij hominibus inuidiosum ac infestum esse dicilur proindeque eos deducendos ac reuocandos: hoc quidem rex catholicus neque asquo animo ferre nec desinere admirari potuit. Cum enim ipse ad pacandas suas prouincias, componendas illorum dominiorum res, coer- cendos improbos ac vt saluti et incolumitali suorum prospiceret, arma (inuitus licet) sed tarnen necessaria sumpserit, exercitum comparauerit,

22) »gratissima esso dcbet« statt »gratissimum esse».

312 No. CVI. 15Ü8.

inter alias mililares copias Hispano suo milile, quod el ad bella esset promptissimus et sibi fidelissimus, vsus sit: hoc quenquara indigne ferre aut quasi iniustum aut iniquum ei obijcere, noua quidem vox, nouom querela; et consilij genus, quasi ei soli non liceat, quod gentium et na tura) iure omnibus33) in propulsanda iniuria suoque iure conseruando defendendo et proseqtiendo idque tarn proprijs viribus quam aliena ope aliundeue aut vndiquaque collectis et ascitis auxilijs, fueritque **) Semper et liberum et frequenlissimum principibus, in bellis suis gerendis, exerciü- bus comparandis, praesidijsmuniendis cas copias cogere, bis hominibnsac eo milite eoque armorum genere alque alijs ad bellum necessarijs vti, qua) e re sua conuenire aut expedire exislimauerit"), nulla prorsus sio- rum, exterorum aut nationum habita distinctione, pariterque et inhumanum et minime honestum sit, in hac communi omnium liberlate catbolica? ma- iestati praescribi aut legem imponi, quasi rebellium suorum arbitrio aet aliorum non sano consilio integroue iudicio ipse sit armandus aut ma- niendus. Neque, quod regia catholica maiestas Hispanos milite? com alijs copijs in eas prouincias induxerit et adhuc retineat, cum id ad com- munem omnium incnlarum salulem et incolumitatem tarn fuerit conueniens ac necessarium, graue et molestum fuisse existimat ijs prouincialibus, qui vi fideles vassalli sui principis maiestatem ac dignilalem luendam et censeant et velint, neque ijs, qui vt boni ciues publica; salutis ac patrie commodi et beneficij rationem habent, neque vlli ex suis aut exteris, qui recta ratione recloque iudicio id perpeudere velint. Quibus quidem fide- libus vassallis, bonis ciuibus, iustis rerum aeslimatoribus satisfactun et gratum esse credit, improbis autem hominibus aut iniquis non esse, mi nime curat. Nec finilimis etiam aut causa vel occasio praebita est, quasi malum sibi aut impendeat aut immineat, praecauendi neque, quod a ca tholica maiestate collect« vires in eos suaque sint conuerlendae, suspi- candi, quod ipsi quidem satis sint experli sitque omnibus noUssimum, quam sit et fuerit Semper rex catholicus pacis Studiosus, sine iniuria vi- cinus, in retinendis ac conseruandis amicis constans. Qui, sicut in pro- pulsandis iniurijs ac improbis coercendis, rebellium et hostium vi com- primenda et contundenda nec sibi nec suis vnquam deeril, sie quidem et ab inferendis iniurijs ac aliorum oppugnatione, vt iustus prineeps, abstinebit. Ouod quidem tarn diligenter est obseruatum, vi Albanus dux, quod catholicae maiestatis animum lam perspectum in ea re habere!, tarn stricta ratione intra terminos mera defensionis inculpata^que tutellse") se continuit"), vt, cum Orangi® prineeps rebellis, hoslis, armalus, Bel-

23) Hier fehlt: licet. 24) »cumque fuerit« statt »fueritque». 25) existi- mauerint. 26) Die Abschrift liest: tutelaB. 27) continucrit

No. CV1. 1568. 313

gicas prouincias innasurus veniret et iure sane ac optimo consilio po- tuisset ei intra ipsins imperij limiles occurrere sine vlla aut pacis publica) aut foederis cum imperio violatiune, nec suos fines egredi nec imperij ingredi voluit28), adeo vt, cum Emdensis comes Ludouico Nassao, eius- dem principis Orangiae frati similiterque et rebelli et hosti, qui armata manu collectisque copijs easdem prouincias oppugnaturus accedebat, ad- ilum atque iter fecisset, oommeatu iuuasset opemque et auxilium ei prae- stilisset pariterque et iniuriae et offensae se participem fecisset, eum hello persequi suaque occupare nullo negotio potuissel, quod lamen ••) a sacro imperio pendere eiusque feudalarium esse contendit, iusta vindicandi ratione abstinuit30). Et cum Orangiae princeps, a Belgicis prouincijs expulsus, Leodiensium ac Cameracensium aliquod31) oppida expugnare tentasset, quod imperij partes ac membra essent, Albanus dux ea defen- surus cum exercitu suae catholicte maiestatis accessit eidemque occurrit ac ex eis exire coegit"*). Hispanorum ergo ac aliorum militum opera collectisque copijs regia catholica maiestas tamdiu vtetur, quamdiu et quieti ac securitati suarum ditionum conuenire et expedire existimabit, suo prorsus et non alterius arbilrio eas dimissura aut retentura, quas quidem ditiones ac dominia, vi aut aliorum iniuriae exposita, nullo modo relinqui patietur.

Quod vero ad ipsum Orangiae principem attinet, cuius potissimum contemplatione hoc caesarea; maiestatis officium interpositum esse videtur et a serenissimo archiduce hoc legationis munus susceptum tantumque in ea re et opera et auctoritatis expensum: primum quidem de eius causa defendenda aut excusanda (quod nulla ratione hoc fieri possit) minime agitur, cum eius crimina atque delicta re ipsa et manifestissima et iure ipso grauissima sint. Cum enim et diuino et humano iure vt vassallus et subditus fidelitati sui principis alque domini tarn esset astrictus idque saepissime proprio iureiurando confirmasset accessissetque ad id solenne ac firmissiinum sacramentum, quod tanquam aurei velleris miles sua? ca- tholice, maiestali veluli suo supremo capiti preestitisset, essetque itidem eiusdem maiestatis rerum stalus consiliarius ac in Hollandia, Zelandia, Traieclo inferiore ac comitatu Burgundiae gubernationi praefectus eaque ratione non tantum debilam suo principi fidelilalem ipse seruare sed, quatenus sui muneris erat et ad se perlinebat, quoscunque alios ab ea deciscentes et punire et vlcisci tenebatur32) debuissetque tot amplissi-

***) 22 November 1568 cfr. H. Leo Zwölf Bücher niederländischer Geschichten. Zweiter Theil. Halle 1835. 8™ Buch IX. Cap. 2. pag. 536.

28) voluerit. 29) Hier fehlt: se. 30) abstinuerit. 31) Die Abschrift liest: aliquot. 32) teneretur.

314 No. CVI. 1508.

mis honoribus a sua regia maiestate anctus et decoratus et raemorem se ac gratum ostendere, cum eius fidei taatum et tribuisset et commisisset: his omnibus vinculis disiectis, sacramenlis contemptis, rupta fide, omni iure ac fredere violato, cuncla commouit, lurbauit ac miscuit in dictis prouincijs Belgicis, princeps, auctor et caput fuit coniurationum, sed- itionum, conspirationum, tumultuum, eique certe referenda suntac irapo- tanda omnia damna, mala, latrocinia, sacrilegia, templorum ac aedium sacrarum depopulaliones, malorum effrenata audacia, überlas atque li- cencia aliaque scelera maxima, qua? in dictis ditionibus Belgicis, con- tempto diuino numine, graui catholice, maiestatis offensione et magno reipublica? delrimento acciderunt. Nec his contentus nec satis sibi existi- mans, omne ius fasque violasse, ex Flandria in Germaniam profeclus imperij sacri aliquot principes ac ciuitates commouere, concitare ac ia suas partes adducere et, vt sibi in iniustissima causa auxilium et opem prastarent, summo studio, fallacijs, fraudibus ac maiis artibus contendil Eorumque principum animos, alioqui suae maiestatis catholica? et bene- uolos et amicos, abalienare studuit eosque in odium atque dissidium mo- uere ac concitare bonumqne sua? catholica? maiestatis nomen et integre« testimationem (quia leedere non poterat) obscurare saltim aut conturbare enisus est; ijsque artibus eaque via copias collegit, exercitum corapa- rauit, armata et hoslili manu Belgicas prouincias inuasit. Qua; qoidem tarn grauia sunt crimina, tarn dignaque, vt debitis supplicijs puniantur. tamque in his facinoribus exemplo opus est, vt omnem aditum dementia prsciderint nec prsefatus Orangia? princeps vllum sibi benignitatis aut indulgentia? reliquerit locum, cum eius facinora nefaria sint ac flagitij et dedecoris plena, pra?sertim cum adhuc ipse contumax in suo delicto ac rebellionis nefario crimine pertinaciter perseueret. Cumque iam in pro- fundum malorum deuenerit et in eum pessimum statum rem deduxerit, vt non solum arnia susceperit sed ea adhuc in manu habeat, non existimat sane catholica regia maiestas, quod vel suo muneri in administranda iustitia satisfacere posset aut e dignitate sua id esset, vt eidem prineipi, non supplici neque deprecanti sed contumaci et armato, ignoscere aut quiequam condonare seu remittere conueniat. Sed etsi apud catholicam maiestatem tanta? sint et auetoritatis et momenti consilia, admoniliones, interuentiones caesarea? maiestatis tantumque Germania? prineipibus (qni in hac re interuenire dicuntur) satisfacere optat"), existimat tarnen, ca?sa- ream maiestatem (qua? eius est summa prudenlia et in a?stimandis rebus rectum arbilrium sua?que catholica? maiestatis dignitatis tuenda? cura) sua in hac parte consilia probaturam bonique et a?qui ralionem habiluram.

33) optet.

No. CVI. 1508. » 315

Quod vero de inducijs, armorum deposilione, paciscendi ac tractandi forma cum Orangia? principe, legatis mittendis alijsque omnibus, qua? in eam rem proponunlur: ca?saream maieslatem rogatam velit, vi maturius considerare et perpendere dignetur, quam indecens ac indigna ha?c com- ponendi ac paciscendi ratio, ac veluli tequa conditio futura esset principi cum suo vassallo perduelli contumaci et armato, quamque et dignitati et auctoritati sua? catholicae maiestatis hoc deliaheret. Quod tanli facit et cestimat; vt vel, si lemporum iniqua condilione aut aliquo alio vrgenti casu res in eum statum ac discrimen esset deducla, vt magnum quid aut incommodi aut damni impendere videret (a quo nunc dei optimi maximi beneficio et longe abest el abfuturum sperat), id sane discrimen etperi- culum subire eaque incommoda et damna potius perferre in animum in- duceret, quam e sua dignilate decedere aut quicquam, quod non regium regeque dignum sit, in tanta prsecipue re admittere. Quocunque enim casu, tempore ac rerum euentu rex calholicus sua? potissimum auctori- talis ac integra? maiestatis et sestimationis rationem est habiturus.

Exposuit regia catholica maiestas suorum consiliorum rationem ani- mumque ac mentem snam candide et syncere explicuit et, quid in his, quse sibi proposita sunt, constituisset antea et nunc deliberarit, satis de- clarauit. Parilerque ijs, qua? pra?cipua capita propositionis fuere, et respondisse et satisfecisse videbatur. Sed cum prtetcrea caesarea maiestas, vt ipsam catholicam maiestatem in eam sententiam traheret, quam ipse saniorem et vtiliorem existimat, vt animum calholica? maiestatis permo- ueret, quantique ponderis etmomenti ha?c sint quantumque sit et conside- randum et animaduertendum, proponit, multaqueS4) ac eadem grauissima mala, incommoda, damna periculaque imminere ac impendere videantur, serio late et diffuse maxime dolens reprxsentat, qua? et communem Chri stian« reipublica? statum ac sacri imperij pacem et quietem spectant cius- demque caesarea? maiestatis suorumque successorum ac pra?clarissima? Austriaca? domus stabilimentum et securitatem respiciunl atque ad catho lica? maiestatis dignitalcm tuendam et suarum rerum incommodum perli- nent: his summatim satisfacere non pra?termittendum duxit.

Et primum quidem ea pacis in sacro imperio conturbatio, tumultus, armorum motus, tractatus, pactiones ac foedera, grauissima mala et incommoda, qua? ca?sarea maiestas commemorat euenisse et qua? similiter sua magna prudentia conijcit alque prxuidet in ipso imperio in dies grauiora atque maiora futura, neque fieri posse, quin inde in alias regiones aliasque prouincias deriuetur futurumque proinde sit, vt publica christiani orbis pax conturbetur omniaque bellis et armis misceantur at>

34) quam multai|uc.

316 No. CVI. 1568.

que incendio quasi conflagrent: id quidem regia, sicut et caesarea ma- iestas, maxime considerandum et summopere atque consilio prsecauen- dum eisque malis occurrendum arbitratur. Quod sane caesarea maiestas, quantum ad sacrum Imperium pertinet, pro suo mauere atque dignitale et qua? eius est prudentia et agendarum rerum dexteritas ita prouidere curabit, vt neque mala illa eueniant et, si eueaerint, sua potestale et auctoritale comprimat, neque praetermittet (quod eius est pacis et tran- quillitatis publica) Studium ) suam operara impendere suasque partes (vti christianum et magnum principem decet) interponere, vt alias chrisüani orbis prouinciae atque regiones eadem pace, tranquillitate atque otio fruantur. Quod quidem et sua regia calholica maiestas in ijs, quae so* ditionis sunt, regnis atque prouincijs ac in alijs chrislianae reipublicc partibus perpetuo vitae lenore atque progressu summa ope, studio atque diligentia omnibusque suis viribus et curauit et curaturam se pollicelur. Sed illud regia catholica maiestas serenissimo ac potentissimo caesan pro eius prudentia et aequitale et animaduertendum et considerandum relin- quit, an ea, quae venisse referuntur mala et quae iam imminere atque impendere et prouentura esse timeantur, vlla causa vllaue ratione sbb catholicae maiestati ascribi aut imputari possint, quod arma iustissima sane ac necessaria pro dominiorum legitima defensione suorumque seco- ritate atque tutela, rebellium coertione sumpserit, quod et diuini, na tura?, gentium et humani iuris auctoritale et permissum et constitutum est, an ijs potius sint referenda, qui rebellibus, turbulentis atque improbis hominibus in iniustissima causa -auxilium et opem praestiterunt, quibus quidem fautoribus atque auctoribus rebelies copias coegerunt, exercitum compararunt, iniusta atque turbulentaarmasumentes, principumaliquorum animos, alioqui pacificos et quietos et suae regiae maiestati beneuolos, mouerunt, imperij pacem turbantes ruptaque ipsius sacri imperij publica fide et securitate, magno comercij3S) et negotiatiouis communisque boni et commodi detrimento atque iactura. Neque ulla ratione ad catholicam maiestatem pertinebat nec sui erat muneris ac poteslatis, hos conatu>, armorum molus, has conturbationes in sacro imperio cohibere aut impe- dire et huic pacis in eo conturbationi occurrere aut remedium adhibere; fecisset id quidem libenter factumque esse et publico et priuato suo com- modo gauderet. Cum ergo hsec ila se habcant, non credit regia catho lica maiestas, quenquam futurum adeo rerum iniquum astimatorem in- iustumque iudicem, qui censeat aut vllo modo iudicet, vt sua calholica maiestas ditiones alque prouincias suas Belgicas indefensas omilteret sub- ditosquc earundem nationum desereret atque vi audaciaj et furori malorum

35) Die Abschrift liest: commertij.

No. CVI. 1568. 317

atque improboram hominum exponeret, suae dignitatis atqne auctoritatis rationem nullam haberet, perduelles, sacrilegos et facinorosos homines impunitos relinqueret et haec quidem omnia, quae tarn sui muneris atque dignitatis erant, praetermitteret tanto sus integrae aestimationis, honoris atque auctoritatis detrimento, ne ij rebelles, improbi atque facinorosi homines armis atque vi iniustam causam prossequerentursa) et ne in sacro imperio (nnlla sua culpa) turbas atque tumultus miscerent. Magnum certe dolorem suae catholicae maiestati, quae antea accidere, intulerunt maximumque (si quae postea similia euenient) inferent. Sed cum haec omnia nulla sua culpa aut prouenerint aut prouentura sint: neque tanto suo incommodo, dignitatis atque honoris iactura ea vitare nulla ra- tione tenetur; cum suo muneri suaeque conscienti» satisfecerit, satis sibi erit.

Quod vero"), eius consilij, quod regia calholica maiestas in Belgi- cis rebus suscepit, caesaream maiestatem participem fuisse ac in idem conuenisse, esse in sacro imperio, qui opinati sint, eoque aliquorum ani- mos offensos et quodammodo abalienatos, quorundam vero amorem et obseruantiam erga caesarem refrixisse ac imminutam fuisse et, quid inde euenire possit, considerandum esse: hoc certe eorum iudicium in alia et rerum et negotiorum ratione non immerito haberi posset, quod ea, quaa est inter vtrasque maiestates, et sanguinis et animorum coniunctio mutua- que leneuola et fraterna consuetudo id exposcere videatur; in his tarnen Belgicis rebus quam non probarit caesarea maiestas neque conuenire aut expedire existimauerit suae regiae maiestatis consilium, cum mnltis antea argumentis manifestum fecisset, nouissimo hoc tantae dignitatis et aucto ritatis officio testatissimum reddidit, cum re ipsa amplissimisque praeterea verbis suam sententiam tarn dissimilem ac diuersam explicuerit, vt nullus locus relictus videatur aliae38) aut coniecturae aut suspicioni. Quod etsi adhuc aliquorum principum animis haec opinio inhaereat, non videt regia maiestas, cur hoc tanti sit faciendum curque huius aut opinionis aut suspicionis sit ea ratio habende, praesertim cum certo existimet sua regia maiestas (vt iam supra abunde demonstratum est), eosdem principes, detectis rebellium ac improborum hominum praestigijs, fallacijs, fraudibus falsisque suggestionibus, ad veritatem atque rationem iudicium suum reuocaluros, proinde catholicae maiestatis consilia vt iusta atque necessaria probaturos. Eritque apud eos et suae catholicaB maiestati et caesari (si in id conuenisse credanl) et laudi et honori.

Quod autem caesarea maiestas et prudentlssime considerat et magna

36} Die Abschrift liest- prosequerentur. 37) Hier fehlt: pcrhibetur, 38) alii.

318 No. CVI. 15 08.

cum ratione praecauendum existimal, quantum ex bellis, dissidijs, tu- multibus, armorum molibus, rerum in sacro imperio perturbatione eius- demque caesarea? maieslatis regnis, prouincijs atque doranijs damoi, pe- riculi atque delrimenti impendeat, preesertim cum Turca, perpetuus atque communis christiani nominis bostis idemque potenlissimus ac finilimos, turbatis ac (umultuantibus Germania? rebus, occasionem inuadendi, ia- festandi ac occupandi sua dominia non praelermitteret: in hoc quidem regia calholica maiestas sperat, quod dei oplimi maximi beneficio pri- mum summaque sua deinde prudentia, potestate et auctoritate caesarea maiestas ita res imperij moderabitur, ita componet, vt, quae bellornn, dissidioruin, tumultuum, turbationis est causa, principum scilicet discor- dia, improborum hominum temeritas, audacia et perniciosissima ambitio omnino praescindalur summaque tranquillitas, pax, quies ac securitas in imperio conslituatur nihilque proinde ab ea parte caesarea; maieslatis re bus et dominijs sil timendum. Et si (quod deus auertat) quicquam eorum accideret, nulia certe suae regia; maieslatis culpa id. prouenturum, nihil ideo sibi imputandum, salis iam demonstralum esl; in communi tarnen vice, communi fortuna et causa (hoc enim loco rex caibolicus caesarea maiestatis res omnes habet) dolebit certe simulque promplissimus ac pa- ratissimus erit, quantum in eo est et virium et aucloritatis et operc, rt his malis succurratur, impendere.

In ea vero parte, qua tot damna, mala et incomraoda nomine cae sareae maiestatis repraesentantur accessura calholicae maiestati suarnmque ditionum et dominiorum publicis ac priuatis rebus animumque catholicc maiestatis ad eorum memoriam reuocat, quae et saepenumero antea signi- ficauerat, de ea via atque ratione, quam a calholica maieslate ineundam arbitrabatur, diuersam scilicet ac longe dissimilem ab ea, quam sua ca lholica maiestas suscepit, quae et quanta perturbatio, qui tumultus, quc damna et pericula, quod ab eius consilio et sentenlia deflexerit et decU- nauerit, prouenerint, commemorat: id quidem tarn diuersa ratione su calholica maiestas iudicat et considerat, vt sibi manifestum ac testatus sit, ea se in sententia permansisse eamque viam inijsse, que, vt pietati et religioni erga deum satisfaceret suique nominis et dignitatis rationem haberet suorumque dominiorum et subditorum saluti el incolumilati pro- spiceret, erat tenenda, amplectenda et ineunda; tamque sibi in ea re est persuasum et satisfactum, vt, quando id ita contigisset ob eamque causam ea damna, detrimenla, pericula aduersique casus euenissent, tum tarnen calholica maiestas suo debilo muneri satisfecissel nihilque, quod e sua religione, dignilate et officio erat, praelermisisset neque euenti consilia ponderanda censuisset, doleret sane vehementer eam vicem, casum ac aduersam fortunam, suscepti tarnen consilij nec sibi pcpnitendum

No. CVI. 1508. 319

esset nec in eo prosseqnendost) errasse vnquara persaaderi posset. Tanla est propriae conscientiae vis et securitas, prsesertim cum (dei summa de mentia), quse bene fuere suscepta, consilia felici atque optimo rerum successu fuerint confirmata. Illudque regia catholica maiestas certius existimat, si differendi, protrahendi, dissimulandi aut quoquomodo conni- uendi rationem secuta fuisset, cerliora grauioraque damna inde prouen- tura cum maxima quidem ruina atque iactura suorum dominiorum ac pro priae dignitatis et eeslimationis detrimento. Cum ergo suae caesarea? ma- iestatis consilia eo tendant, vt catholicae maiestatis beneficio rerumque suarum commodo prospiciatur, idque diuino munere sil consequutus, quse acta et gesta sunt, sequi bonique consulet.

In eo vero, quod de odio ac difidentia40) aliquorum Germanise prin- cipum aduersus suam calholicam maiestatem summopere praedicatur, quamque ijdem principes segre tulerint susceptum a sua maiestate in re bus Belgicis consilium, de eaque re inier eos habita colloquia, interue- nisse tractatus, initas pactiones, constituta fcedera, ac prope de hello inferendo eos egisse et agere, quodque Orangise principis vires et, quibus nililur, auxilia pluris esse facienda, quod altius ea res radices egerit magnaque habest fundamenta, eoque inter reliqua deuentum esse referatur, vt ex principibus imperijque ordinibus multi constituerint iam aut constituere decreuerint, ne sua catholica maiestas ex Germania sacri- que imperij circulis Germanos milites equites sallim conducere ac educere possit: magni certe aestimat sestimaturaque est sua catholica maiestas (vt iam antea dictum est) Germanorum principum amicitiam ac beneuo- lentiam eamque relinere ac conseruare semper Uli in animo est. Magni- que itidem facit atque factura est sui nominis ac dignitatis integram at que illaesam aestimationem, quod se ab ijs consequuturum omnino sperat, cum quibus sunt sibi tot ac tanta necessitudinum iura constituta, patria primum communis nobilissimae Germaniae prouinciee, vnde eius est ve- tustissima origo ex vero primoque stipite praeclarissimae Austriacae domus, necessitado, qua? sibi cum mullis praecipuisque principibus intercedit, ami- citia, qua eis coniunctissimus est, tractatus insuper ac fcedus cum sacro imperio ictum atque initum, causa praeterea communis, cum de punitione vebellium ac vindicanda principum maiestate, continendis subditorum animis in obedientia agatur et (quod his omnibus maius sanctiusque est) de religione, fide, iustitia, subditorum commodo et quiete iusta sint atque recta suscepta consilia. Cum haec igitur omnia magna sint ac forlissima vincula magnique ponderis ac raomenti apud tarn bonos principes futura

39) Die Abschrift liest: prosequendo. 40) Die Abschrift liest , diffi- dentia.

320 No. CVI. 1508.

sint, non dubitat catholica maieslas, id odium rebellium ac iraproborum hominum, malis artibus falsisque inductionibus principum animis sug- gestum ac impressum, facile euellendum ac dimiltendum, colloqoia, tractatus, pactiones ac fcedera non magno quidem ne- gotio dissoluenda, Orangite principis vires defecturas eurnque, quibus nililur, auxilijs deslituendum. Nec sua catholica maieslas aal credit aul veretur, principes41), quos iusli, sequi ac boni rationem habi- turos sperat, rebellibus improbisque hominibus, qui contra ius et fas principem42) ac dominum suum arma mouerunt ac mouere parant, opem auxilium posthac prrcstent suaeque catholicae maieslali iustissima arma impediant aut vllo modo disturbent.

Quod autem catholicae maiestati interdicendum sit, ne Germann milite auxiliario, equile praecipue, vtalur, nunquain aut credere aut Tereri poterit, eam nationem, maxime illustrem et acerrimam, tarn iniquae con- ditioni obtemperaturam tanto suse libertatis, facullatis atque vlililatis de- trimento, ne scilicet stipendia mereantur sub eorum principum signis, qui eos in iustis bellis accersiuerint atque conduxerint, si nec hostes imperij sint nec ei bellum inferant; minusque id catholico regi aut inter- dici aut denegari potcst, qui tarn coniunctus est sacro imperio et cum quo sunt sibi tarn magna iura et fcedera constituta. Nec verisimile etiam sit, quod nobilissimi Germania; principes aut aequo animo ferant aut ad- mittant, se prohiberi, ne opem aut auxilium praaslenl amicis, coniuncüs atque vicinis neue eorum egregia honesta amicaque opera vtantur, cum hoc quidem suo iuri et facultati, sua; dignitati et auctorilati maxime de- traheret et derogaret. Multoque minus catholicae maiestati verendum erit aut sibi vnquam persuadet, serenissimum imperatorem Optimum fra- Irem suum (cum tarn proprium ipsius imperatorij muneris et dignitatis sit, eam tueri libertatem, ius atque facultatem integram et illaesam prin- cipibus reseruare) id permissurum; esset nanque valde iniquum ac in- humanuni nullaque ratione aut defendi aut excusari posset; de eaque re apud omnes gentes sacri imperij principes male audirent, si liceret re bellibus atque improbis hominibus libere in imperio copias cogere, exer- citum comparare, vt, fide rupla et omni iure violato, suo principi atque domino bellum inferant, sua dominia inuadant atque occupare tenlent, ipsi vero principi in iuslissima causa et in propriam sui ipsius defensio- nem hoc interdici, indigna quidem ac noua res nec suae csesaree ma- iestatis imperij tempore vllo modo inlroducenda aut permittenda. Nec posset regia catholica maieslas non indignissime ac aegerrime ferre, si cum eo, quasi cum imperij hoste, ageretur et ad illud vltimum et ex-

41) ne principes. 42) in principem.

No. CVI. 15G8. 321

Iremum decretum deueniretur, vt comercio**) ac omnibus permissa in imperio facultate prohiberetur, cum hoc preecipue paci public», tracta- tibus atque fcederibus Belgicarum prouinciarum cum imperio initis (ad quarum incolumitatem et securitatem id pertinel) palam repugnet. Na- tionis ergo Germanica; peditum et equitum slrenua atque egregia opera, quorum virtuli atque conslantitB sua calholica maiestas tantopere fidil et quorum in se tarn propensum animum Semper agnouit, vtetur quidetn, quoties sibi necessarium aut expediens visum fuerit. Speral namque ac certissime confidit, eosdem Germanica) nationis mililes, quos Semper ca lholica maiestas libentissime conduxit, benigne excepit atque maxime fouit, slipendijs iuuauit, honoribus auxil multisque alijs commodis ac beneficijs affecit, sub eius signis bona fide, vt antea consueucrunt, liben- ter mililaturos, imperatore quidem aut caetcris Germania? principibus nec prohibituris nec aliud permissuris.

Nec vero catholica maiestas ambigit aut ignorat, si in eum statum, qui a sua maiestate caesarea pr^dicitur, res deuenerint ad eumque, vt his malis occurrat, suas partes ac suam auetoritatem caesaream interpo- nat, confugiatur (quod lunc proprium ac debitum sit Serenissimi impera- toris munus futurum), quid tunc sui officij ac dignitatis ratio exposcat: nempe vt improborum hominum audneia ac temerilas coerceatur ijdemque et seuere et grauiter puniantur, seditiosis ac turbulentis hominibus tumui- tuandi in imperio locus non delur nullumque huiuscemodi hominibus apud sacri imperij prineipes ac ordines refugium ac presidium pateat, qui eis opem et auxilium prsestare velint, compescantur atque cohibeantur, prin- eipum in suos ac sibi subiectos stabiliatur et sanciatur potestas et aueto- ritas, subditi in fidelitate et obedientia contineantur, iniusta arma sumen- tes deterreat, iustam causam foueat, defendat et protegat. Quod cum sua caesarea maiestas in sacro imperio fecerit, suo quidem csesareo mu- nere funetum suasque vere partes interposuisse suasque dignitatis muneri et officio salisfecisse, catholica maiestas icslimabit atque dignis Iaudibus prossequetur44). Tantumque abesl, vt inde quippiam periculi aut damni euenturum vereatur, vt magno suo rerumque suarum commodo ea omnia accessura exislimet. Proindeque et ab eo officio eaque auetoritatis cae sarea interposilione nihil sibi aut verendum aut timendum sed optandum potius ac summopere expectandum censet, praesertim quod sua catholica maiestas (quod caesarea) maiestatis propensum animum verumque ac fra- ternum amorem perspectissimum habeat) certa sit, eo caesarem suas actio- nes directurum, vt, quantum fieri possit, beneficio sua) catholica? ma-

43) Die Abschrift liest: commerlio. 44) Die Abschrift liest: prose- quetur.

21

322 No. CVI. 1508.

iestatis ac rerum suarum vlililati et commodo et consulatur et prospi- ciatur.

Qua? vero damna, mala et incommoda ex intestinis bellis, inlra su catholicsB maiestalis domiuia gestis, suis prouincijs Belgicis earumqut subditis et vassallis caesarea maiestas commemorat euenisse ac euenlora pre.dicit et quid ab eorundem subditorura animis exacerbatis atque of- fensis verendum sit et quid a fiailimis ac vicinis (occasione ac facultale sibi oblala, cui quidem paratissimos ac intenlissimos esse futuros, non est dubitandum) timendum aul pr^cauendum sit, quorum omniura sua caesarea maiestas magna prudenlia et amore admonendum duxil: cum id vere fratemum officium sit, sua catliolica maiestas suae caesarea maieslali maximas gratias et babel et agil. Hac in parle cum rex catholicas per- petuo vitae tenore regnandique cursu ac progressu pacis et tranquillilali> publicae tarn fucrit suaple natura sludiusus, vi omnem suani curam etso- licitudinem eo direxerit omnemque suam operam in eo impenderit, vi non solum in regnis et dominijs suis verum in alijs quoque Christian? reipublica> prouincijs pax, quies el tranquillitas conslituerelur: nullaio omnino sua catholica maiestas vassallis suorum dominiorum aut causam aul occasionem dedit turbandi res, motus ciendi quietamque ac pacca- tam 4S) prouinciam, summo olio el Iranquillilate fruentem, commouenth nullaque prorsus iniuria aut offensa finilimos prouocabit, vt eum bell lacessant. Tuebilur certe ac slrenue et acerrime defendet catholica re gia maiestas se suaque et suos suisque opibus et viribus eis occerret eosque propulsare curabit, qui suas diliones iuuadere, oppugnare, of- fendere aut aliquod damnum eis inferre contenderint. Atque ita sais rebus compositis sperat sua catholica maiestas, dei optimi maximi bene- ficio suas se prouincias ita gubernalurum ac moderaturum, ea aequitaus et iustiliae ratione habita, atque ea amplexurum vicinos et amicitia et beneuolentia, vt, si quae forsan fuit in subditorum animis exacerbaü», leniatur et, qui in eisdem est, amor et obseruantia erga catholicam m*- ieslatem et conseruetur et augeatur finitimisque ac vicinis nulla relinqa*- tur occasio aut lacessendi aut oiTendendi. Ilaque fiel, vi vassallis Sit ingre46) satisfactum el finitimi iusta ratione quiescant.

Cumque per ea, quae dicla atque commemorata sunt, sua catholica maiestas salis ijs respondisse cxistimet, quae a serenissimo archidacc, patruele suo amanlissimo, caesarea maiestalis nomine proposita fuere, at que animi sui sententiam et quid hactenus constiluerit et quid postea sit actura tarn aperle laleque explicuerit: illud vllimo loco duxit repeten- dum, nihil magis ex animo sibi potuisse conlingere, quam vt csesare?

45) Die Abschrift liest: pacatani. 46) Die Abschrift liest: integre.

No. CVI. 1568. CVH. 1569. 32H

maiesfalis postulatis, consilijs, monilis et cohortationibus acquiescer;:!, quod eandem cesareans maiestalem vt magnum principem insignique pru- dentia pradilum maxime obseruet, summo atque fraterno amore prosse- quatur 47) quodque tantas legalionis serenissimique principis legali ra- tionem habere summopere cupiebat et quod illustrissimis electoribus, principibus ordinibusque sacri imperij, qui huic causse incumbere per- hibentur, salisfacere optaret. Sed cum neque causa nequc negotiorum conditio propriacque conscientiae certissimum testimonium id tulerint, non dubitat sua catholica maiestas, caesarem ipsum (quae eius est prudenlia, aequi bonique ratio iustaque rerum aestimatio) eiusdem catholice, ma- iestatis consilia, vt iusla, recta maximcque necessaria, probaturum sere- nissimumque archiducem (vt de óptimo catholicoque principe sperandum est), cum sibi tarn sit satisfactum, summopere curaturum, vt per eum quo- que caesari, principibus ac ordinibus sacri Romani imperij abunde satisfiat.