56. Epistola sancto Udalrico episcopo Augustensi afficta, qua Nicolaus papa reprehenditur, quod sacerdotes matrimonio abstinere cogatb2. (E 10)

Epistola sancti" Sdalrici Augustensis episcopi ad Nicolaumd papam, de continentia clericorum trac-

tantem.

1074-1078 Nicolao" domino et patri, pervigili sanctae Romanae eccle-

a. praefert scripsi pro non fert VZ (pfert pro nfert). b. ex V 8v— lOv, Z p.17—22, C 4v — 6v. Edita est a. 1555 in Orthodoxographa, theologiae sacrosanctae doctores, Basileae, p.l254—1257 et ex (L) cod. S. Laurentii Leodiensi ap.Martene et Durand Coll. ampl. I 449—454, cum hoc lemmate: Haec est rescriptio sancti IJlrici cpi- scopi, in qua papae Nicolao, de continontia clericornm non iuste sod impic, non canomce sed indiscrete tractanti, ita respondet. c. om. V. d. Nycholaum V. e. Nicolao om. VZ.

1. Welfo I dux (ut declarat Lambertus annal. 1077 1.1. p. 257) Ruperto episcopo capto „sustulit omnia, quae illius fuerant peculiaria" et tantum- modo „vestes pontificales et ceterum ecclesiasticum ornatum ecclesiae Ba- benbergensi resignavif. Sed qui anno 1106 complures simnl legatos re- gios cepit Adelbertus Tridentinus, ab eo „reliq'ui magnates tractabantur indigne preter Ottonem Babenbergensem episcopum, cui idem Adelbertus, eo quod suus esset miles, parcere cogebatur" (v. Ek- kehardi Chron. 1106, Mon. Germ. SS. VI 234). 2. Ex quo perspicuum est, diutinam Ruperti captivitatem in his epistolis agi, non Ottonis custo- diam per triduum sustentam. V. supra p. 112 n. 1. 3. Nemo est quin perspiciat, hanc epistolam non esse sancti Udalrici; quippe qui, ecclesiam

UDALRICI CODEX. 56 115

siae provisori, 5. solo nomine episcopus amorem ut filius, ti- morem ut servus.

Cum tua, o pater et domine, super clericorum continentia scripta, nuper mihi missa, a discretione invenirem aliena, timor me turbavit cum tristicia. Timor quidem propter hoc, quod dicitur: Pastoris sententia, sive imta sive iniusta sit, timenda est; timebam enim infirmis scripturae auditoribus, qui vel iuste vix obediunt sententiae, ne, iniustam" conculcantes libere, one- rosa immo inportabili pastoralis praevaricatione praecepti se obligarent. Tristicia vero vel compassio, dum cogitabamb, qua ratione menbra carere possent suo capite, tam gravi morbo la- borante. Quid enim gravius, quid tocius ecclesiae compassione dignius, quam te, summae sedis pontificem, ad quem tocius ecclesiae spectat examen, a sancta discretione vel minimum ex- orbitare?

Non parum quippe ab hac deviasti, cum clericos, quos ad abstinentiam coniugii monere debueras, ad hanc inperiosa qua- dam violentia cogere volebas. Nunquid" non omnium sapientium communi iudicio haec est violentia, cum contra euangelicam in- stitutionem ac sancti Spiritus dictationem ad privata aliquis cogitur decreta exequenda?

Cum ergo plurima novi et veteris testamenti suppetant exempla, sanctam ut nosti discretionem docentiad, tuae rogo ne grave sit paternitati, vel pauca ex pluribus" huic paginae inter- seri. Dominus quidem in veteri lege sacerdoti coniugium constituit. Quod illi postmodum interdixisse' non legitur; sed idem in euangelio loquitur: Sunt eunuchi, qui se castraverunt

a. iniustc VZ. b. ne L, pro dum '.ogitabam. c. Numquiduam L. d. de- centia L. e. multis L. f. interdicere L.

Augustensem spatio annorum 923 — 973 regens, neque ad Nicolaum I pa- pam (858 — 867) neque ad Nieolauin II (1059—1061) mittere litteras po- tuerit. At facile apparet, sub Gregorio VII papa in Germania libellum hunc fabricatum esse, idque intervallo annorum 1074—1078. Haec enim legun- tur in Bernoldi chronico (Mon. Germ. SS.V 436) ad a. 1079: „In hac synodo (Febr. 1079) papa scriptam, quod dicitur sancti Uodalrici ad papam Ni- colaum, de nuptiis presbiterorum et capitulum Pafhutii de eadem re damnavit".

8*

116 UDALRICI CODEX. 56

1074-1078 propter regnum caelorum1; sed non onines capiunt hoc verbum.

Qui potest capere, capiat3. Quapropter" apostolus quoque ait: De virginibus praeceptum Domini non habeo, consilium autem do4. Qui etiam, iuxta praeceptumb Domini non omnes hoc consilium capere posse considerans, sed multos eiusdem con- silii assentatores — hominibus, non Deo, pro falsa specie con- tinentiae placere volentes — graviora videns committere": pa- trum scilicet uxores subagitare, masculorum ac pecudum am- plexus non abhorrere; ne, morbi huius conspersione ad usque pestilentiam convalescente, status nimirum labefactaretur eccle- siae: Propter fornicationem dixit unus quisque habeat suam uxoremh.

Quod specialiter ad laicos pertinere, idem mentiuntur ypo- critae; qui, licef1 in quovis sanctissimo ordine constituti, alienis tamen uxoribus non dubitant abuti et, quod flendo dicimus, in supradictis seviunt sceleribus. Hi nimirum non recte intel- lexerunt scripturam; cuius mamillam quia durius presserunt, sanguinem pro lacte biberunt.

Nam illud apostolicum: XJnus quisque suam uxorem habeat nullum excipit nisi professorem verae continentiae vel eum", qui de continuanda virginitate votum1 in Domino praefixit. Quod nichilominus tuam, pater venerande, condecet strennuitatem: ut omnem, qui, tibi votum continentiae vel manu vel ore faciens, postea voluerit apostatare, aut ad votum exequendum ex debito constringas aut ab omni ordine canonica auctoritate deponas. Et ut viriliter hoc inplere sufficias, me omnesque mei ordinis viros adiutores habebis non pigros.

Verum ut huius voti nescios omnino scias non esse cogendos, audi apostolum dicentem ad Timotheum: Oportet inquit epi- scopum inreprehensibilem esse unius uxoris vinim6. Quam ne quis sententiam ad solam verteret ecclesiam, subiunxit: Qui

a. om. VZ. b. praedictum L, ubi deest Domini. c. considerans V pro

9 committere. d. quamvis L. e. om. L. f. votum in om. L.

1. Matth. 19, 12. 2. Matth. 19,11. 3. Matth. 19,12. 4. 1 Cor. 7, 25. 6. 1 Cor. 7, 2. 6. 1 Tim. 3, 2.

UDALRICI CODEX. 56 117

autem domui suae praeesse nescit, quomodo ecclesie Dei dili- 1074-1078 gentiam adhibebit"?1 Similiter inquit: Diacones sint unius uxoris viri, qui filiis suis bene praesint et domibus suiss. Hanc autem uxorem a sacerdote benedicendam esse, sancti Silvestri papae scio te decreta sufficienter docuisse. His et huiuscemodi sanctae scripturae sententiis regule canonicorumb scriptor non inme- ritoc concordans ait: Clericus sit pudicus, aut certe unius ma- trimonii vinculo federetur.

Ex quibus omnibus veraciter colligitur: quod episcopus et diaconus reprehensibiles esse notantur, si in mulieribus multis dividuntur. Si unam vero sub optentu religionis abiciunt, utrum- que, scilicet episcopum et diaconum, sine graduum differentia haec canonica dampnat sententia: Episcopus aut presbyter uxorem propriam nequaquam sub optentu religionis abiciat; si vero re- ieceritd, excommunicetur; et si perseveraverit, deiciatur3. Sanctus quoque Augustinus, sanctae discretionis non inscius: Nullum inquit tam grave facinus est, quin admittendum sit, ut devitetur peius. Legimus praeterea in secundo tripartitae ecclesiasticae libro hystoriae, quia, cum synodus Nicena haec eadem vellet sanccire" decreta: ut videlicet episcopi diaconi presbyteri post consecrationem a propriis uxoribus1 vel omnino abstinerent vel gradum deponerent, surgens in medio Pafnutius — unus ex illis martyribus, quos Maximianus* imperator, oculis eorum dextris evulsis et sinistris poblitibusb incisis, dampnavit — contradixit, honorabiles confessus nuptias, et castitatem esse dicens concu- bitum cum propria uxore. Persuasitque concilio, ne talem po- neret legem; gravem esse asserens causam, quia autx ipsis aut1 eorum coniugibus occasio fornicationis existeret. Et haec quidem Pafnutius, licet nuptiarum expers, exposuit; synodusque sen- tentiam eius laudavit, et nichil ex hac parte sanctivit, sed hoc in unius cuiusque voluntate non necessitate dimisit4.

a. adibebit V, habebit L. b. canonicae L. c. non inmerito om. L.

d. deiecerit V. e. sanctire V. f. om. Y. g. Maximinus L. h. suris L. i. ab add. V.

1. 1 Tim. 3, 5. 2. 1 Tim. 3,12. 3. Canon. apost. 6, Burchardi decr. I 78. 4. V. Hist. trip. II c. 14, in Cassiodori Opp. ed. Garetius I 230.

118 UDALRICI CODEX. 56

1074 1078 Sunt vero aliqui, qui sanctum Gregorium suae sectae su- munt adiutorium, quorum quidem temeritatem rideo, ignorantiam doleo. Ignorant etenim", quod periculosum huius heresis decre- tum, a sancto Gregorio factum, condigno penitentiae fructu ab eo postmodum sit purgatum. Quippe cum vice quadam in vi- varium suum misisset propterb pisces; et allata inde plus quam sexb milia infantum capita videret, intima mox ductus poeni- tentia, ingemuit. Et factum a se de abstinentia decretum tantae cedis causam esse confessus, condigno illud, ut dixi, penitentiae fructu purgavit. Suoque decreto prorsus dampnato, apostolicum illud laudavit consilium: Melius est nubere, quam uri1; addens ex sui parte: Melius est nubere, quam mortis occasionem prae- bere3. Hunc forsitan rei eventum si illi mecum legissent, non tam temere, credo, iudicarent; dominicum saltem timentes prae- ceptum: Nolite iudicare, et non iudicabimini"3. Inde Paulus dicit: Tu quis es, qui iudicas alienum servum? Suo domino stat, aut cadit. Stabit autem; potens est enim Deus statuere illum4.

Cesset ergo tua sanctitas cogere, quos tantum debet am- monere; ne privato quod absit praecepto tam veteri quam novo contrarius inveniaris testamento. Nam, ut ait sanctus Augustinus ad Donatum: Solum est, quod in tua iusticia pertimescimus, ne non pro lenitatis christianae consideratione* sed pro inmanitate facinorum censeas cohercendum. Quod te per ipsum Christum ne facias obsecramus. Sic enim peccata compescenda sunt, ut supersint, quos peccasse poeniteat6. Illud etiam Augustini vo- lumus te recordari, quod ait: Nichil nocendi fiat cupiditate, omnia consulendi caritate; et nichil fiat inmaniter, nichil inhu- maniter. Idem de eodem: In timore Christi, in nomine Christi exhortor, quicunque non habetis temporalia, habere non cupiatis; quicunque habetis, in eis non praesumatis. Dico autem, non,

a. enim V. b. om. L. c. ut non iudicemini Z. d. considerationis VZ.

1. 1 Corinth. 7, 9. 2. De hac fabula cf. S. Gregorii Opp. ed. Bene- dict. T. IV 230. 3. Luc. 6, 37. 4. Rom. 14, 4. 5. 5. S. Augustini ep. 100, Opp. ed. Benedict. II 269 — 270.

UDALRICI CODEX. 56 119

si ista habeatis, dampnamini; sed dampnamini, si in eis prae- 1074-1078 sumatis, si propter talia magni vobis videamini, si generis hu- mani conditionem communem propter excellentem humanitatem obliviscamini. Quod nimirum poculum discretionis ex illo fonte hauserat" apostolice praedicationis, quo dicitur: Solutus es ab uxore? noli quaerere uxorem. Alligatus es uxori? noli quaerere solutionem1. Unde subditur: Qui habent uxores, tan- quam non habentes sint', et qui utuntur hoc mundo, tanquam non utantur3. Idem dicit de vidua: Cui vult, nubat, tantum in Domino4. Nubere autem in Domino est: nichil in contrahendo conubio, quod Dominus prohibeat, attemptare. Ieremias quoque propheta ait: Nolite confidere in verbis mendacii, dicentes: „Templum Domini, templum Domini estuh. Quod Ieronimus ex- ponens: Potest inquit hoc illis virginibus convenire, quae iac- tant pudicitiam et inpudenti vultu praeferunt castitatem, cum aliud habeat conscientia et nesciunt illam apostoli diffinitionem de virgine: „ut sit sancta corpore et spiritu"6. Quid enim prod- est corporis pudicicia animo constuprato, si ceteras virtutes, quas propheticus sermo describit, non habueris?1

Quas quidem quia te aliquatenus videmus habere et quia discretionem, licet in hac re neglectam, in aliis tamen vitae tuae institutionibus eam honeste conservatam non ignoramus, huius intentionis pravitatemb te cito correcturum, non despe- ramus". Et ideo, non quanta possumus, gravitate istam licet gravissimam negligentiam corripimus vel iudicamus. Quamvisd enim secundum" vocabula, quae usus obtinuit, sit episcopus pres- bytero maior, Augustinus tamenr Ieronimo minor est; licet a minore quolibet non sit refugienda vel dedignanda correptio, praesertim cum iss, qui corripitur, et contra veritatem et pro hominibus niti invenitur.

Neqne enim, ut ait sanctusb Augustinus ad Bonifacium,

a. sumit L. b. pravitatis intentionem L. c. dubitamus L. d. Quam- quam Z. e. iuxta V. f. om. VZ. g. his V, ille L. h. om. V.

1. 1 Corinth. 7, 27. 2. 1 Corinth. 7, 29. 3. 1 Corinth. 7, 31.

4. 1 Corinth. 7, 39. 5. Ier. 7, 4. 6. 1 Corinth. 7, 34. 7. Hieronymi comment. in Ieremiam L. II c. 7, Opp. ed. Vallarsius T. V 891.

120 UDALRICI CODEX. 56

1074-1078 quorumlibet disputationes, quamvis catholicorum et laudatorum virorum, velut scripturas canonicas debemus habere; ut non liceat nobis, salva honorificentia quae illis debetur, aliquid in eorum scriptis inprobare atque respuere, si forte invenerimus, quod aliter senserint, quam veritas habeat, divino adiutorio vel ab aliis intellecta vel a nobis. Quid autem veritati magis contrarium inveniri potest quam hoc — cum ipsa veritas, de abstinentia loquens, non unius hominis sed omnium plane, ex- cepto numero professorum continentiae, dicat: Qui potest capere, capiat1 — quod isti, nescio unde instigati, dicunt: Qui non potest capere, feriatur anathemate.

.Quid vero pro hominibus fieri potest stolidius, quid divine maledictioni obligatius, quam — cum aliqui eorum, vel epi- scopi videlicet vel" archidiaconi, ita praecipites sint in libidinem, ut neque adulteria neque incestus neque masculorum, proh pu- dor, turpissimos sciant abhorrere concubitusb — quod" castad clericorum coniugia sibi" dicunt fetere; et ab eis non vere iusticiae conpassione sed false iusticiae dedignatione clericos, non ut conservos" rogent vel moneant continere, sed ut servos iubeant vel cogant abstinere.

Ad cuius imperii, ne dicam consilii, persuasionem1 tam fatuam tamque turpem addunt* suggestionem, ut dicant: Hone- stiusb est, pluribus' implicari occulte, quam — in hominum vide- licet conscientia — cum una ligari aperte. Quod profecto non dicerent, si ex illo aut in illo essent, qui per prophetam dicit: Ve vobis Phariseis, qui omnia facitis propter homines; et per psalmistam: Qui hominibus placent, confusi sunt, quoniam Deus sprevit eos2. Preposteri homines, qui prius deberent nobis per- suadere, ut in conspectu eius, cui omnia nuda et aperta sunt3, erubescamus peccatores esse quam in conspectu hominum ho- mines esse.

Licet ergo sue merito pravitatis nullum mereantur con-

a. et V. b. amplexus L. c. om. L. d. revera add. L. e. servos L. f. om. VZ. g. om. V. h. melins V. i. plurimis V.

1. Matth. 19, 12. 2. Ps. 52, 6. 3. Hebr. 4,13.

UDALRICI CODEX. 56 121

silium pietatis, nos tamen, memores humanitatis divine, eis con- 1074-1078 silium auctoritatis nunquam a pietate vacantis per viscera ostendimus" caritatis. Dicimus nempeb: Eice primum, ypocrita, trabem de oculo tuo, et tunc prospicies", ut educas festucamd de oculo fratris tui\ Illud quoque rogamus adtendere, quod Dominus ait de meretrice: Qui sine peccato est vestrum, primus in eam mittat lapidem3, quasi dicat": Si lex iubet, si Moyses iubet, iubeo et ego; sed conpetentes legis ministros exigo1. Ad- tenditis quid adducatis, adtendite qnaeso et quod estis; quia si te ipsum, ut ait scriptura, perspexeris, nulli unquam detraxeris.

Significatum est etiam nobis de quibusdam eorum, quod tanta apud se intumescant elatione, ut gregem Domini, pro quo boni pastores animas non dubitant ponere, isti verberibus absque ratione praesumant laniare. Quorum seviciam sanctus Gregorius deplorans ait: Quids fiet de ovibus inquit quando pastores lupi fiunt?3 Sed quis vincitur, nisi qui sevit? Quis vero persecu- tores iudicabit, nisi qui dorsum suum ad flagella pacienter mi- nistravit? Opere precium est, ut ostendantb, quo fructu tantum ecclesiae Dei scandalum inducatur, tantum clerus despectum vel ab ipsis episcopis vel ab eorum infidelibus paciatur. Nec enim infideles eos dicere dubitaverim, de quibus apostolus1 dixit ad Timotheum: In novissimis temporibus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris et doctrinis demoniorum, in ypo- crisi loquentium mendatium et cauteriatam habentium suam con- scientiam, prohibentium nubere4.

Hic est autem, si diligenter inspiciturk, totius eorum mani- pulus zizaniae1, totius eventus vesaniae m: ut — dum clerici licita unius uxoris coniugia, scilicet unius mulieris consortia, phari- sayco devicti furore, quod absit, relinquere cogantur"— forni- catores et adulteri et aliarum pravitatum turpissimi ministri cum

a. ministramus L. b. namquo L. c. et perspicies VZ. d. om. V.

e. diceret L. f. eligo L. g. Qni V. h. audiant Z. i. Paulus add. L. k. inspicitis L. 1. zizaniorum V. m. insaniae Z, virentus zizaniae L.

1. Matth. 7, 5. 2. Ioh. 8, 7. 3. S. Gregorii homilia 17 c. 14, Opp. ed. Benedictini T. I p. 1503: „quid de gregibus agatur, quando pastores lupi fiunt?" 4. lTimoth. 4, 1—3.

122 UDALRICI CODEX. 56. 67

1074-1078 ipsis efficiantur, qui hanc in ecclesia Dei heresim, sicut ceci duces cece" machinantur; ut videlicet illud inpleatur, quod psal- mista eis, utpote eorum praescius erroris, taliter imprecatur:

Obscurentur oculi eorum, ne videant; et dorsum eorum semper incurva1.

Quia ergo nemo, quib te o apostolice novit, ignorat, quod, si tu per tui decreti sententiam tantam futuram esse pesti- lentiam solitae" discretionis claritate perspexisses, nunquam quorumlibet tam pravis suggestionibus consensisses, debite tibi subiectionis fidelitate consulimus: ut vel nunc ad tanti scandali ab ecclesia Dei propulsionem evigiles; et per, quamd nosti, dis- cretionis disciplinam, pharisaicam ab ovili Dei exstirpes doc- trinam; ne scilicet unica Domini Sunamitis, adulterinis diutius abusa maritis, gentem sanctam, regale sacerdocium3 per inre- cuperabile a suo sponso, Christo videlicet, evellat divortium; dum nemo sine castimonia, non tantum in virginali flore sed etiam in coniugali habita coniunctione, visurus sit dominum nostrum, qui cum Deo patre et Spiritu sancto vivit et regnat per omnia secula seculorum". Amen.