Frater Hermannus domus hospitalis sancte Marie Theuto- nicorum Iherosol. magister et frater Hermannus Balko eiusdem ordinis in Prussia provisor necnon totus eiusdem domus con- ventus universis Christi fidelibus hanc paginam inspecturis sa- lutem in vero salutari. Quanto plura quantoque maiora Cul- mensis terre ac precipue civitatum nostrarum incole, Culmensis scilicet et Thorunensis, tum pro christianitatis defensione tum pro domus nostre promotione discrimina sustinebant, tanto ar- dentius atque efficacius in omnibus quibus cum iustitia possumus eis adesse volumus et debemus. Hinc est quod eisdem civitatibus hanc indulsimus perpetualiter libertatem, ut earum cives eligant sibi in iisdem civitatibus singulos iudices annuatim qui domui nostre et communitati civitatum competant earundem. Eisdem- que iudicibus cessimus perpetualiter de parte tertia mulctarum iudicialium pro culpis maioribus pensatarum; poenam minorum excessuum, que quotidiana dicitur, videlicet xn. nummos et infra eis totaliter concedendo. Ita ut quicquid de talibus iu- dex intra tribunal indulserit, de quatuor solidis videlicet et infra, id etiam ex parte domus nostre sit indultum. Veruntamen de maioribus culpis, ut sunt homicidia, sanguinis effusio et his similia, iudex absque fratrum nostrorum assensu nihil remittat. Nos etiam partes illas que nobis contigerint in eisdem iudiciis vendere et infeodare cuiquam non debemus. Igitur civitati Cul- men. dedimus ad prata, pascua et alios usus communes a ter- minis cuiusdam ville que Ust appellatur, per descensum Wisse usque ad terminos cuiusdam lacus qui dicitur Rensehe, et de ipso lacu ascendendo usque ad villam que Rude vocatur, et iuxta terminos eiusdem ville usque ad aliam villam Lunave dic- tam et sic directe ad viam que ducit ad insulam sancte Marie, per viam vero directe usque ad terminos cuiusdam ville que Grobene dicitur et sic ulterius ad vallem que Browina nuncu- patur. Nec hoc tacendum est, quod liberum erit piscari sepe-

r

95

dictis civibus in predicto lacu qui dicitur Rensehe, sicut et no bis. Preterea supradicta bona tam in sylvis quam in pratis et agris cum omni utilitate, quam domus nostra percipere posset exinde, dicti cives in perpetuum libere possidebunt. Flumen vero Wissam a villa quadam que dicitur Topulna per descensum usque ad lacum qui Rensehe vocatur cum omni utilitate, ex- ceptis insulis et castoribus, ad communes usus piscandi predic tis crvibus et peregrinis duximus assignandum. Civitati vero Thorun. idem flumen in longitudine ac terminis domini Cuia- viensis episcopi ad unum milliare descendendo, et in terra in latitudine circa Wissam circumquaque per dimidium milliare cum omni utilitate, exceptis insulis et castoribus, ad communes usus civium et peregrinorum duximus assignandum. Statuimus autem in eisdem civitatibus iura Magdeburgensia in omnibus sententiis in perpetuum observari, hoc indulto, ut cum reus aliquis Megdeburch in sexaginta solidis puniri debeat, hic in triginta solidis Culmen, monete mulctetur; eodem modo in cul- pis aliis proportionaler observando. Si vero aliquis dubietatis scrupulus de iure iudiciario vel de iuris iudiciarii sententiis civi tatibus emerserit, in eisdem idem articulus a Culmensis civitatis consulibus requiratur: quia eandem civitatem capitalem esse volumus ac digniorem inter alias iam constructas et si que ad- huc infra Wissam, Ozzam et Driwanzam construentur. Dicti vero cives ac feodales earundem civitatum de communi consensu cesserunt de iure quod in Wissa super navigio hactenus habue- runt, ipsum cum omni utilitate domui nostre libere resignando. �?а�? tamen conditione premissa quod nos dictum navigium pro summa quanta volumus et possumus locare seu vendere debea- mus hominibus quibus voluerimus, qui in civitatibus Culmensi videlicet а�? Thorunensi residentes lustitiam exhibeant unicuique et aecipiant coram civitatum iudicibus earundem, et naulum usque ad presens consuetum debeamus absque augmento aliquo deinceps observare. Hyemali vero tempore, cum fuerit glacies, fratres de consilio iudicum et consulum earundem civitatum naulum statuant, ut eorum discretioni videbitur expedire. Sta tuimus etiam ut omnes clerici et viri religiosi, de quacunque religione exstiterint, absque omni naulo perpetualiter cum re bus eorum quas secum habuerint traducantur. Quod si quis ex ductoribus navium ex predictis aliquem traducere ausu temerario contradixerit, leviori culpe subiaceat, quasi scilicet quatuor soli

96

dorum poena consuevit asscribi. Promisimus etiam ut in eisdem civitatibus nullas domos emere debeamus: si vero aliquis do- mum aut aream suam domui nostre contulerit intuitu pietatis, eam ad alios usus construere non debeamus nisi ad quos aliquis ex civibus construet domum suam, et eadem exinde iura et con- suetudines observare que et quas alii de suis domibus obser- vabunt. In his tamen conditionibus munitiones nostras quas in eisdem civitatibus iam habemus, volumus non iucludi. Parochiam in Culmine dotavimus quatuor mansis iuxta civitatem et aliis quadraginta ubi eidem fuerint assignati. Parochiam vero Tho- runensem dotavimus quatuor mansis iuxta civitatem et aliis qua draginta ubi ei fuerint assignati. Et in eisdem ecclesiis ius patro- natus nostre domui retinemus, eis in plebanis idoneis provisuri. Ceterum si alique parochie in villis supradictorum civium fa bricate fuerint, si tum villarum singule earundem octuaginta mansos vel amplius habuerint, promisimus parochiarum quam- libet predictarum quatuor mansis de nostra speciali parte do- tare, et ius patronatus habebimus perpetuo in dotatis, eis etiam in idoneis sacerdotibus provisuri. Adhec statuimus, ut si qua forte questio contra aliquem de bonis suis orta fuerit, si pos sessor vicinos ac alios conterraneos suos, quibus notum fuerit rem taliter se habere, et testimonium iuste possessionis habue- rit, potius debeat obtinere bona illa, quam is, qui eum impetit, ab ipso eadem bona alienet. Absolvimus autem predictos cives ab omnibus collectis iniustis et hospitationibus coactivis aliisque exactionibus indebitis, ad omnia bona eis attinentia hanc gra- tiam extendentes. Porro eisdem civibus nostris vendidimus bona sua, que a domo nostra habere noscuntur ad hereditatem Flam- mingicalem , ipsis et eorum heredibus utriusque sexus ea cum omnibus proventibus in perpetuum libere possidenda, salvis ta men his que domui nostre per totam terram duximus retinenda. Retinemus enim domui nostre in bonis eorum omhes lacus, castores, venas salis, auri argentique fodinas et omne genus metalli preter ferrum, ita tamen ut inventor auri sive is in cuius bonis inventum fuerit idem ius habeat quod in terris ducis Slesie in huiusmodi talibus est concessum. Inventor autem ar- genti sive is in cuius agris inventum fuerit ius Friburgense in huiusmodi inventione perpetualiter obtinebit. Quod si lacus ali quis ad tres tractus sufficiens agris alicuius predictorum civium adiunctus fuerit, si is cuius agri sunt eundem lacam loco agro

97

rum acceptare voluerit, iu sua ponimus optione. Si vero maior fuerit, quocunque instrumento in eo piscari voluerit, ad com- modum duntaxat mense sue, preter rete quod Newod dicitur, habeat liberam facultatem. Item si rivus aliquis agros alicuius civis attigerit, ei cuius agri fuerint solummodo molendinum edi- ficare liceat in eodem: si vero idem fluvius aptus fuerit pluri- bus molendinis, domus nostra in construendis eisdem aliis ter- tiam partem priorem sumptuum faciat et percipiat perpetualiter tertiam partem usuum de constructis. Volumus etiam ut de qua- libet fera quam ipsi vel eorum homines ceperint, exceptis ursis porcis et capreolis, armum dextrum domui nostre reddere te- neatur. Sane quod de lacubus, molendinis seu feris posuimus, ad illos duntaxat cives extendimus qui a domo nostra, sicut supradictum est, hereditati esse noscuntur. Ipsis etiam hanc contulimus libertatem ut bona sua que a domo nostra possident, vendendi talibus sane, qui terre ac domui nostre bene com- petant, habeant facultatem, ita ut hi qui ea emerint, de manu iratrum suscipiant et domui nostre ad idem ius idemque servi- tium teneantur, quod illi nobis exinde facere debuerunt, et nos ea ipsis porrigere sine ulla dilncultate debemus. Licentiamus etiam, si forte aliquis antedictorum civium necessitatis causa allodium suum, vel x. mansos ad maius, ab aliis bonis suis separare voluerit et vendere separatim, is idem ius idemque servitium domui nostre debebit facere de reliquo, quod prius de toto noscitur debuisse. Is vero qui idem allodium vel x. mansos emerit, debet ratioue eiusdem allodii cum armatura, que plata vulgariter dicitur, et aliis levibus armis et uno equo ad arma talia competente domui ad tale obsequium esse ad- strictus quale inferius plenius describetur. Addeutes ut nullus eorum qui nunc a domo nostra hereditati esse noscuntur, here- ditatem aliquam possit emere preter unam. Statuimus siquidem ut quicunque xl. mansos vel amplius a domo nostra emerit, is cum plenis armis et dextrario operto et armis talibus conpetente et aliis duabus ad minus equitaturis; qui vero pauciores man- sos habuerit, cum plata et aliis levioribus armis et uno equo ad arma talia competente debet cum fratribus nostris in expeditio- nem, quoties ab eis requisitus fuerit, pergere contra Pruthenos, qui Pomezani largo vocabulo nuncupantur, et contra omnes terre Culmensis turbatores. Cum vero prefati Pomezani iu terra Culmensi prestante domino fuerint ulterius merito non timendi,

Urkundeiibuch des deutschcn Ordens. 7

98

omnes cives predicti ab omnibus expeditiouibus sunt exempti; ad defensionem tamen terre, videlicet usque ad Wissam, Oz- zam et Driwanzam cum fratribus procedere tenebuntur, ut predictum est, contra terre quoslibet invasores. Item statuimus ut quilibet homo hereditatem a domo nostra habens fratribus nostris sol vat exinde unum nummum Coloniensem vel pro eo quinque Culmenses et pondus duarum marcarum cere in recog- nitionem dominii et in signum quod eadem bona sua habet a domo nostra et nostre debet iurisdictioni subesse, et nos eum favorabiliter confovendo contra eos, qui sibi iniuriam intulerint, debemus in quantum possumus nostrum presidium impartiri. Predictum autem censum singulis annis in die beati Martini vel ab ipso ad xv. dies dare debent. Quicunque autem in pre- dicto termino non dederit censum suum, taliter puniatur: post primos xv. dies in x. solidis; elapsis vero aliis xv. nisi per- solverit, x. solidorum debito sit adstrictus; item evolutis aliis xv. diebus tertio in aliis X. solidis, si non solvent censum suum» puniatur, et nunc pro his xxx. solidis et pro censu suo tempore non soluto eius pignora sine omni contradictione accipi faciet et habebit accepta donec ei satisfaciat domus nos tra. Item si forte aliquis debitum obsequium suum quod do- mui nostre debere dignoscitur in expeditionibus peragendis, non impenderit et absens fuerit, provisor terre de bonis absen tis alium statuat loco sui, sic ut domus nostra sui iuris in hac parte sentiat nullatenus detrimentum. Item statuimus ut si forte aliquis ex supradictis civibus recedens a terra pactiones suas domui nostre non fuerit prosecutus, eidem infra xviii. septi- manas tres termini cum sententia prefigantur; quod si infra easdem xviii. septimanas non satisfecerit, pene xxx. solidorum nostre domui reddendorum subiacebit; et si nec tunc emen- daverit, singulis sex septimanis ad satisfactionem in totidem Culmensis monete solidis compellatur. Si vero infra annum neglexerit emendare, domus nostra se de omnibus bonis suis, donee satisfaciat ei de omnibus, intromittat. Volumus autem ut de bonis predictorum civium de quolibet aratro Teutonicali unus modius tritici et unus siliginis in mensura Vladislaviensi, que vulgari nomine scheffel dicitur, cui mensura Culmensis est adequata, et de Polonicali aratro, quod hacke dicitur, unus modius tritici in eadem mensura annuatim diocesano episcopo pro decimis solvatur. Si vero idem episcopus predictos homines

99

pro aliis decimis angariaverit, pro his domus nostra tenebitur respondere. Item statuimus, ut una moneta, Culmensis vide licet, sit per totam terram et ut de puro et mundo argento de narii fabricentur, ipsi quoque denarii in tanto valore perpetua- liter perseverent, ut eorum lx. solidi ponderent unam marcam; et dicta moneta non nisi semel in singulis decenniis renovetur, et quoties renovata fuerit, xii. novi nummi pro xiv. veteribus cambiantur. Et unusquisque libere emat quamcunque rem, que venalis in foro portari consuevit. Item quantitatem mansorum iuxta morem Flammingicalem statuimus observan. Absolvimus eliam totam terram predictam ab omni penitus telonei exactione. Et ne premisse constitutiones, promissiones а�? pactiones ab ali- quo successorum nostrorum infringi valeant aut mutari, presen tem paginam conscribi fecimus, eam bullarum nostrarum appen- sionibus roborando.

Huius rei testes sunt: Fratres nostri Poppo de Osterna; Albertus de Langenberch; Theodericus marschalcus; Berlewi- nus in Culmine, Ludowicus in Quidzin provisores. Seculares vero Burchardus Burggrafius Megdebergensis; Ioannes de Pach; Fridericus de Scherwest; Bernhardus de Kamentz, et alii quam plures tam religiosi quam seculares.

Acta sunt hec in Thorun, anno incarnationis dominico millesimo ducentesimo trigesimo tertio, quinto calendas ianuarii1).

. Heinrich römischer könig verleiht dem deutschen haus zu Frankfurt den Röderbruch, zwischen dem Frauenweg und Niederrad gelegen. Frankfurt, 1233 iuli 28. Heinricus dei gracia Romanorum rex et semper augustus. Universis imperii fidelibus quibus presens litera fuerit ostensa

1) Eine abschritt dieser urkunde in einem copialbuch der stadt Culm hat folgende varianten. Im eingang wird Hermann Balk „eiusdem domus provisor per Prussiam et Sclavoniam" genannt. Da wo von der dotirung der kirche zu Culm die rede ist, heisst es: „Parochiam in Culmine dotavimus octo mansis iuxta civitatem et aliis octoginta etc."; und wo von erfüllung der lehnspflicht die rede ist: „iudex civitatis de bonis absentis alium statuat" statt provisor terre. Am schluss sind andre zeugen beigefügt und ein andrer ausstellungsort wird genannt; er lautet: „Huius rei testes sunt: Fratres nostri Hinricus de Seyne; Poppo etc. Theodericus marschalcus; Gerwinus in Culmine etc. Ioannes de Pach; Bartho lomen de Honenowe; Theodericus de Tterwel; Bernhardus de Kam entz; Otto de Ponth; Otto de Surbeke, et alii etc. Acta sunt hec in Culmine etc."

7 *

100

graciam suam et omne bonum. Ut in nostris temporibus collata a nostra munificentia rata permaneant et ad nostros successores perveniant illibata, literarum indiciis fecimus eternari ea que conferimus propter deum. Tenore igitur presencium tam moder- nis quam futuris innotescat quod nos fratribus hospitalis sancte Marie domus Teutonice in Frainkinfort contulimus de liberali- tate regia rubeam paludem, de Vrowinwegin usque ad villulam que vocatur Rodin attingentem, ut ipsam paludem in usus suos redigant et convertant et possideant pleno iure. Ad huius itaque collationis evidenciam et certitudinem presentem literam sigilli nostri munimine fecimus rommuniri.

Testes sunt hii: Theodericus venerabilis Treverensis archi- episcopus: Gerlacus de Buttingin. Cunradus pincerna de Clin- ginburc. Dietho de Ravinsburc, et alii quam plures.

Actum apud Frainkinfort, anno ab incarnatione domini mil- lesimo ducentesimo tercio, quinto kal. augusti, indictione sexta.