[14. Mai 1713] X. congregatio 14. Maii [fol. 293r] Cum itaque non tam altiores instantiae quam etiam ipse imperator ex solidis hisce iisquo evidentibus nostris in supra examinato judicio de hoc contagio (fortiter sese opponente sanitatis consilio pestem omnimodo habere volente) expressis argumentis morbum hunc non adeo prout a nonnullis repraesentabatur esse pestiferum, remque hanc in dubio sat magno adhuc versari, loimicosque lazarethi tum in noscendo tum curando eodem morbe summopere adhuc caecutire intellexisset, voluit idcirco imperator per expressum mandatum ad funditus eruendam hujus contagii veridicam essentiam ac definitionem ejusque curam stabiliendam sequentia decano et facultati committere.

Primo, ut personale facultistarum consilium medicum cum loimicis prope lazarethum instituatur. Secundo, ut exenteratio cadaverum ab epidemia denatorum exequatur. Tertio, ut infirmi in lazaretho decumbentes per triduum ab aliquo facultista visitentur eorumque tum curandi tum cibandi tum jacendi ordo aliaque ad salutem necessaria annotentur.

Quoad primum sponte se obtulit D. Carolus Wilhelmus a Sattlern unus ex senioribus, vir integerrimus ac in omni genere honestatis ac virtutis, praecipue vero in scientia et praxi medica exemplarissimus ac peritissimus, qui una cum collegis tum a consilio sanitatis tum a facultate selectis, nempe D. von der Heiden, Faber, Hulin et Zebriak junctus ad vicinia lazarethi assistente penes sanitatis consilio perexit ubi accersitis prius ad centum et ultra ad confinia lazarethi convalescentibus iisque de accessu et progressu morbi examinatis, tandem loimici accessere, qui cum in determinatione morbi ejusque quiditate summopere inter se [fol. 293v] dissiderent nihil omnino (si veritatem fateri volumus prout in datis consultantium relationibus fuse traditum) solidi, fuit stabilitatum. Unus enim pestem formalem, alter benignam, tertius proximam tantum ad pestem, quartus febrim pestilentialem, quintus tandem ducta fortiter ac prudenter pro fundamento dictorum convalescentium de morbo perpesso informatione dixit, nullam inesse huic contagio pestem, eo quod bubones et erysipelata, quae carbunculos vocare contendunt, sint tantum criticae et non symptomaticae expulsiones, quapropter morbum hunc non esse pestilentem quandam affectionem, quantumvis ultro concedat eundem esse extraordinariam quandam febrim extraordinaria etiam malignitate praeditam.

Ad exenterationem cadaverum constitutus fuit D. Gorgius extrafacultista, qui cum chirurgo civico Fucks juniore eandem in viciniis lazarethi aere quaqua versum aperto peregit. Obtulerat se quidem D. Faber facultista sed quia unus tantum medicus pro hac functione expetebatur, haec oblatio pro alia expeditione a facultate fuit reservata.

Tertium onus nempe visitationem intimam lazarethi sponte pariter assumpsit D. Josephus Caraffa etiam facultista, qui per triduum acri ocula omnia exploravit totamque rei constitutionem consilio sanitatis et decano communicavit, ex qua deinde et aliis duabus consilium supradictum anceps medicum et exenterationem cadaverum describentibus relationibus originalibus [fol. 294r] in cassa facultatis conclusis sequens constructum fuit judicium:

Judicium secundum facultatis de moderno in Austria grassante contagio ex cadaverum anatomica exenteratione, consilio cum loimicis facto et lazarethi intimi visitatione ac inspectione erutum:

In nupero nostro judicio exposuimus, omnis morbi ejusque causae cognitionem medico clinico non minus, quam visum caeco esse summe necessariam consensissemusque cum iis tam quoad quidditatem, causas (si adfuissent) quam curam morbi, nisi dubia quaedam ex ipsa loimicorum relatione manantia ac a nobis in dicto nostro responso fideliter exposita, nos tantisper ab illorum opinione avocassent, quorum dein percepto pondere placuit per decretum regiminis imperatori ad eruendam dicti contagii intimiorem causam curamque genuinam instituendam rem hanc (quod hactenus semel tantum factum) facultati clementissime committere eique sequentia imponere. [fol. 294v] Initium porro a consilio medico vel potius ab examine ipsorum infirmorum convalescentium sumpturi. Ad hoc autem ut res desiderato succederet effectu ad veridicum contagii firmandum sisterna visum fuit, antequam cum loimicis congrederemur, prius cum ipsis infirmis adhuc in loco degentibus per repetitas dies ac vices de accessu, cursu et contagii cura examen instituere, circumstantiasque omnes ab ipsis afflictis patientibus convalescentibus percipere, quapropter convocatis ad domum contumaciae sequentibus (sequitur catalogus) [fol. 295r] et aliis quam pluribus, rigore, calore febrili, capitis dolore, vertigine, deliriis, siti intensa, lingua arida, haemorrhagiis, pectoris oppressione, angustiis praecordiorum, nausea, vomitu, lassitudine virium, exanthematibus, petechiis, bubonibus, carbunculis, parothidibus adeoque morbo hoc epidemice quasi grassante promiscue passim laborantibus, qui fere omnes morbum hunc per contagium sese acquisivisse, postque bubonum carbunculorumque eruptionem adeo convaluisse, ut per lazarethum potior illorum pars febri non nihil diminuta cum iisdem carbunculis et bubonibus foras adhuc vel prominentibus [fol. 295v] vel manantibuss obambidare potuerit, edixere cujus rei notilia quanto certior, tanto ad morbum funditus noscendum securior.

Quare praetermissa hic consilii cum loimicis instituti ambigua minusque concordi inferius tamen apponenda conclusione ad relationem exenterationum cadaverum hoc morbo epidemico denatorum nos conferimus, quam assistentes medici paucis his verbis eandem absolvere videntur dicentes: Ex inspectione et examine partium solidarum parum vel nihil utilitatis promanare posse. Quapropter quantumvis largo macularum nigrarum ordine septis aut livido vel atro colore tinctis flaccescentibus ac gangraenosis visceribus existentibus nullum tamen aetiologiae locum posse dari asseruerunt quod et nos assentiri passim videbamur, in particulari nostra ante menses ad regimen de exenteratione cadaverum data informatione.

Unus tamen doctorum hac opinione ac sententia nimis contentus altius rem indagare contendit et seposita viscerum internarumque partium solidarum scrutatione, utpote ad noscendam contagii intimam causam neutiquam idonea, ad fluida se convertit suadetque liquida seu fluida corporis humani ad rigorosum debere duci examen, cujus adminiculo intimam causae morbificae qualitatem erui posse judicat putatque duobus hoc opus posse perfici modis:

Primo: Instituendo fluidorum anatomen per fluida.

Secundo: Eadem fluida corrigendo per infusionem aliorum fluidorum.

Hae propositiones, quantumvis videantur mysticae, aliquidque in ipsis latere arcani, a potiori tamen hominum parte in calida hac aeris temperie quotidie hanc anatomiam fluidorum per fluida practicari conspicitur, dum nempe sitientes aquam vino admiscent sitimque exstinguere conantur, efficiunturque per hanc aquae admixtionem vel infusionem ut in vino particulae contentae magis vel minus sui juris fiant [fol. 296r] sic si salso-acidae exsuperant post hanc aquae in debita tamen quantitate effusionem, vinum erit acidius, si salso-alcalinao evadet subdulciiis et magis oleosum. Idem fieri solet in fluidorum correctione per infusionem aliorum fluidorum uti experiri licet in aceto vel aqua simplici spiritu vini correcta.

Et quamvis uti dictum singulis diebus et ab acutissimi et expertissimi ingenii viris et a rudioribus etiam hominibus haec fluidorum anathomia practicetur, nemini tamen in hoc passu licuit adhuc adire Corinthum, veridicequc ac specifice huic vel alteri vino asserere intimum talis vel talis energiae aut qualitatis vel salso-acidae vel salso-alcalinae inesse fermentum vel ut eo melius ad palatum ac amoenius loquamur; posse quidem ultro dici et salso-alcalinae et salso-acidae existere qualitatis, at cujusnam gradus illud sit acidum? nec Archimedi in corona metallorum mixturam quaerenti nec fluidorum anathomiae D. Fautori nec ulli alteri licebit veridice determinare. Hoc videtur jam olim aeternae veritatis edicto divus senex Hypocrates praemonuisse dum scripsit: Datur acidum salsum, acidum austerum, acidum acre et sexcenta alia acida. Quorum omnium notitia specifica deficiente, specificum pariter ac proportionatum invenire aut applicare correctivum fluidum seu remedium est impossibile non minus ac velle angelum Raphaelem in primo, Gabrielem in vigesimo, Urielem in centesimo et Michaelem in millesimo gradu exstitisse, dum in somno viderat Jacobus per scalam a coelo ad terram protensam angelos ascendentes et descendentes.

Et hinc est, quod haec doctrina fermentorum salso-acido et, salso-alcalinorum et sulphureorum e tumba Tachenii52 desumpta apud cordatos eosque expertissimos theorico-practicos viros jam pridem cum ipso authoro Tabo53 jam consumpta sepultaque jaceat et quantum in medendi methodo curandique felicitato dicti viri profecerint tum eorum observationes tum coemeteria loquuntur.

Possemus hic quidem non tot, quin plura in contrariam partem trahentia proferre argumenta, nisi ab aliis negotiis iisque necessariis avocaremur [fol. 296v] quae hic et nunc missa facere et ad alia tempora magis perditioni apta reservare cogeremur, optime etiam Senecae effati memores ad Luicilium alia minus utilia tractantem ita monentis: Ludit hisce animus, non proficit nec te prohibuerim aliquando ista agere sed tunc cum voles nihil agere.

Quantum autem hucusque et anatomia fluidorum per fluida et chirurgia infusoria salutis publicae causa hominibus profecerit, scimus nihil fallimur, scimus tamen aliquid, fida enim relatione ex Galliis habemus, regem Gallorum per publica edicta gravi poena imposita hanc infusoriam chirurgiam severe prohibuisse eo quod et effundentes et recipientes animarum cruorem brevi temporis intervallo periisse; quod si de cruore animalium hoc evenisse jam experientia probatum, quid de liquoribus acidis et volatilibus minime cruorem alicujus animalis referentibus sperandum? Interim unica pro hic et nunc ipsius anatomiae fluidorum per fluida et chirurgiae infusoriae D. Fautoris in sua relatione ad consilium sanitatis tradita confessione contentamur qui ita scribit: Difficilem hunc laborem esse, ipse confiteri necessum habeo et non leviorem illo, quo Archimedes metallorum mixturam in corona quaesivit et invenit, cum specificae mechanicae rationes dicantur imperscrutabiles. Ex quo patet, quantum animum ipso fluidorum anatomiae Fautor in effectu ad executionem habeat ac credulitatem, cui (si liceret) pro coronide hujus materiae duo haec auribus insusurrare possemus. Dictam metallorum mixturam esse quidem ab Archimede in corona inventam, minime tamen posse eundem Archimedem alteri novae coronae aptare. Item arbores, trabes, ligna, lapides et sabulum torrenti Wienwasser dicti misceri quidem posse sed nunquam uniri licet e sylva Viennensi ad pontum Euxinum usque deferantur semper [fol. 297r] manere arbores ligna etc. Et haec quoad anatomiam fluidorum et chirurgiam infusoriam.

Ne vero hac in re multi simus nevere veridicam tum noscendi morbum tum curandi methodum praetereamus, causas hujus contagii examinare ad unice eruendam veneni essentiam est necesse, quae cum a mortalitate cornutorum brutorum ortum suum ducant, de iis pariter essentialiter agere debemus. Notum enim est, ante 3 vol 4 annos luem quandam in Polonicis et Ungaricis terris enatam in boves, vaccas vitulosque adeo saevientem ut potiorem eorum partem absumeret stragemque suam in dictorum regnorum limitibus sese continere non contenta Europae fere universae et praecipue Austriacis provinciis eandem infligere voluit absque eo, quod ullum, cui ifidi potuisset, repertum fuisset remedium; propagationis vero in nostras provincias judicamus esse purum contagium, quod id ferociae suae vestigia nullibi ediderit, quam eis solum in locis, ad quae vel infecti illi boves Ungarici pertigere aut ab iis prius infecto animalia nostratia, vel eorum pelles vel homines, qui cum talibus prius circumivero vel contubernavere.

Unde nam autem illi boves primitus infecti fuissent minime ambigetur si considerare volumus penitus annorum 1710 et 1711 aestatis et totius autumni austrinum et pluviosissimum decursum infectionem ex pascuorum toto memorato tepore horribilibus fulminibus perculsorum infectorumve nimiis aquis mundationum corruptione. Et praeterea tot myriadum, locustarum, cicadarumque passerum magnitudinem (uti ex litteris Segedino anno 1710 directis percepimus) referentium infantesque in agris relictos enecantium dictis in partibus demortuorum putredine praefatis pascuis communicata originem suam traxisse. Quod autem corruptione illi pascuorum putredinique cicadarum et locustarum tantae energiae possit inesse virulentia probant. Tot hactenus gravissimis scriptoribus nominatim Chirchero54 et Sorbait hinc et inde annotatae non solum simillimae animalium verum [fol. 297v] etiam et hominum ex eadem causa olim exortae lues perniciosissimae. Probant viscera (prout fideliter a Marco Gerbezio55 viro peritissimo per litteras nobis relatum) post mortem visa et symptomata, quibus dicta animalia affligebantur nempe lingua inflammata et subtus nigra rubris vesiculis referta, sitis intensissima eaque inexstinguibilis ab incessanti frigidae inhiatu comprobata, pulmonum moles supra naturam immensum petens et corrupta, cor livido-atrum et flaccidum ventriculus et intestina inflammata et cum mesentorio una cum adjacentibus visceribus putrida et gangraenosa, atro pariter sanguine repleta et per posteriora ejus qualitatis sanguinem jugiter stillantia ac dejicientia. Probat ipsa cicadarum et locustarum intima interius et exterius examinata qualitas et substantia intus atro-cinerica, livida subalba et subsicca nullis venarum surculis pervia nares appropinquantium nec non oculos sua quasi volatili acredine feriens, canesque feles aliaque domestica animalia ob aversitatem pellentem odorem spirans exterius siccissima multivariis coloribus tincta ac caracterisata, friabilis et ad pulverisandum apta digitoquo vel cujuscunque alteri parti, cultro acu vel alio instrumento sauciae imposita ardorem inflammationem ac dein putredinem summam causans. Probant herbae et virgulta a dictis cicadis et locustis morsa tractu dein temporis vel ad radicem usque si herbae vel ad stipitem si sint arbores exsiccari solita.

Quo tanquam infallibili utpote ad oculum ostenso supposito dicimus supranominatam dictae virulentiae enatam energiam consistero in fermento aliquo intime imbuto sale minus volatili seu fixiori acri et corrosivo viscera omnia fluidaque plus minusve et praecipue ventriculum et intestina [fol. 298r] pervadente, inflammante et ad putredinem seu gangraenam disponente nec non tum animalium cornutorum olim tum hominum hodierna lue infectorum interna et externa symptomata producente virusque suum partim a comestis animalium infectorum carnibus partim ab ipso hominum hinc inde differenter ac perenniter cum sanis conversantium disseminante.

Hinc nostro asserto suffragatur cadaverum hoc contagio in lazaretho denatorum anatomica exenteratio viscerumque ac fluidorum humorum exacta elapso mense Julio 1713 a facultistis instituta perlustratio ac investigatio mediante qua eodem fere modo affecta corrosa ae corrupta viscora et fluida inventa fuerunt, quo viscera brutorum exenteratione detecta in dictis animalibus in conspectum ac cognitionem venere, adeo ut vix diversam invadendi ac pervertendi viscera partesque internas normam assignare possimus eo quod eaedem pariter vel inflamatae flacidae putridae lucido-atro colore tum punctatim tum innculatim saturatae vel corrosae exulceratae vel gangraenosae et praecipue ventriculus, qui cum principaliter omnem ingestae malignitatis ferociam sustinere debeat, omnium etiam maxime laedi debere est necessum latexque inibi contentus una cum sanguine corruptus ac foetidus.

His itaque perceptis in eam devenimus certitudinem ut salso-acre fermentum tum fluida tum solida solvens ac corrumpens pro unica hodierni contagii causa, cui internarum partium labes passim tum hominibus tum brutis illata adscribi debeat, agnoscere palamque asserere cogamur.

Probaremus hanc rem fusioribus iisque solidissimis argumentis ni brevitati studentes ad finem huic nostro de contagii statu judicium imponendum suaderemur ad publicas proinde easque scholasticas lucubrationes eandem remissuri ac servaturi.

Ne vacui tamen pertranseamus experientiam [fol. 298v] Joannis Baptistae Alpruni56 viri famosissimi olim collegae honoratissimi arte chimica peractam palam producimus, qui scissis bubonibus humorem exemptum destillavit, mediante qua destillatione in intimiorem causae morbi cognitionem, quae est sal illud acro corrosivum a nobis supra expressum devenit, ita testatur Dolaeus57 lib. 4. de febribus malignis pag. mihi 82 qui sic scribit; secto enim bubone pestilentiali virulentam collegit materiam quam retortae cum suo recipiento luto sapientiae intrusit adhibitis ignis gradibus primo aqua, secundo pinguior et oleosior materia tandem ad collum retortae ascendit sal detracto igne, disjunctisque vitris maximus foetor, qualis vix e mille vulneribus aestivis radiis solaribus sepositis exhalare potest, prodiit, et quamvis munito fuerit sensorio, tamen quasi fulmine tactus chimicus ingenti corporis humore confusus fuerit, fracta ergo retorta ineffabilis foetoris salem volatilem adstanti gustandum porrexit et ipsemet in lingua detinuit, quod sal acrimonia aquae regiae minime cedebat. Haec sunt verba Dolaei citato loco.

Deducimus itaque, hunc morbum nihil aliud esse quam febrem malignam valde contagiosam bubonibus, carbunculis caeterisque supradictis symptomatibus stipatam vel per perenne hominum jam infectorum cum sanis conversationem ac contubernium vel eorundem vestium aut mobilium domesticorum contrectationem aut in proprium usum conversorum adhibitorumque seposita aeris omni maligna infectione communicatum aut propagatum quapropter pro hic et nunc nullatenus posse dici pestilentem affectum de rigore aut ipsam esse pestem, quod argumentis e quotidiana experientia ac ratione deductis comprobamus et quidem: Primo morbum hunc non habere illas proprietates quae ad essentiam pestis requiruntur, nempe esse toto genere malignum tam sine quam cum contagio homines afficiens eosque praesentissimo ac instantaneo vitae periculo exponens pauco horarum vel dierum intervallo breve vel nullum remediis praescribendis aut sumendis tempus concedendo sine ulla evidenti praecedente causa eosdem indiscriminatim [fo. 299r] interimens. Ita Bruno in lexi. pag. 554.58

Secundo, causam pestis debere esse universalem et non particularem prout superius assignavimus et ex locustis, cicadis et tum ab bis infectis pascuis, tum a tot decidentium imbrium inundationibus putrefactis deducimus: hanc causam universalem pro

Tertio, consistere debere in aere deleterea aliqua ac maligna qualitate vel ab exhalationibus subterraneis impraegnato ut fieri solet post excessivos terrae motus aut calores nimium intensos terram ad extremam siccitatem seu porositatem referantes vel a malignis astrorum influentiis toto genere tum aerem tum cibaria ac pascua nobis inanimadvertentibus inficientibus ac pervertentibus. Ita gravissimi practici Herculis59 de febribus tract. 4. cap. 1. et 3., Mercatoris60 lib. 3 de morb. part. l classis l quaestio 176 art. 4., Mercurialis61 practica lib. 1. cap. 17 Aud. lib. 3. art. med. cap. 30 concludere debemus, ergo pro

Quarto pestem mensurandam tantum ab aeris infectione ita Paulo Zacchia62 lib. 3. quaest. 2. med. leg. tut. 3 § 8 sentiente ubi dicit: Multae harum causarum (intellige particularium) in tantum pestem excitant, in quantum aerem inficiunt.

At per Dei infinitam misericordiam hoc moderno tempore aerem minus infectum animadvertimus, ergo nec pestem existere ni forsan Dei vindictam provocare velimus, asserere possumus ultro hoc pro

Quinto, probat hodierni contagii tum invadendi tum prosequendi typus quotidiana praxi perceptus, qui initium a rigore plus minusvo longiore dolore capitis cardialgia etc. intensiore ac remissiore sumens ad 7. 11. 14. et ultra diem extenditur prout in Matthia Püchler et aliis quam plurimis evenisse legitur in schedis lazarethi 38 annorum nato e domo Valentiniana plateae Kohlmarckht die 15. Julii accessum morbi percipiente die vero 18. in lazarethum delato ibidemque tandem die 1. Augusti exstincto; nec satisfacit oppositio 100 et 1000 prima, secunda aut tertia die vel in ipso etiam lazarethi accessu [fol. 299v] derepente mortuos fuisse eo quod forsan vel propter lazarethi horrorem vel nimiam in proprias vires fiduciam vel morbi jam percepti incredulitatem ac augmentum vel retrocessionem exanthematum vel aliam ob causam accessum ac decursum morbi ejusque dierum numerum antecedentium subticuere uti anno 1693 petechiis undique ac universaliter Viennae grassantibus in persona D. Bologna, Viennensis medici expertum, qui febre pariter maligna petechiali per contagium acquisita laborans et per 2 tantum dies et 3 noctes decumbens insperate perierat, propter hunc 2 tantum dierum decubitum peste illum affectum aut sublatum, nemo somniaverat. Idem pro

Sexto, demonstrat signa hunc morbum concomitantia, bubones nempe et carbunculi critice potius quam symptomatico erumpentia, eo quod post eorundem expulsionem febrim minui symptomataque remitti animadvertimus, hoc etiam confirmat relatio consultantium penes lazarethum doctorum eorumque cum convalescentibus supranominatis ac citatis de morbi accessu, progressu ejusque perpessis symptomatibus institutum examen, quorum potior pars tumentibus adhuc bubonibus, carbunculisque manantibus dictos consultantes accessere remque istam pleno ore edixere atque confirmavere. Idem asserit. D. J. G. K. practicus Dantiscanus in 2. sua epistola p. 8. de contagio Dantiscano huic nostro uti ipsi loimici affirmant tota facie simillimo ad practicum Wratislaviensem63 die 6. Januarii 1710 scripta, in qua bubones et carbunculos exceptis petechiis dicit esse expulsiones criticas et quidem germanice: hätte er schon etliche Täge gelegen, auch schon bey sich die crisim naturae sive per bubonem sive per carbunculum empfunden. Sic dentio etiam pro

Septimo, ostenditur, huic morbo nullo modo inesse pestilentis ferociae vim, eo quod assistentes doctores et chirurgum per hanc cadaverum contagioso hoc morbo denatorum exenterationem viscerumque intimam scrutationem minime fuisse laesos aut infectos, jam a 4 septimanis conspicimus; id ipsum probat pro [fol. 300r]

Octavo, paucitas infectorum in tanta urbe Viennensi (exceptis suburbiis, in quibus pariter susque deque infecti cum sanis conversantur) innumero fere populo repleta reperibilium, in qua quantumvis una cum populo ab infectorum portatoribus penetralia lazarethi etiam intima (uti informatio D. Caraffa lazarethum visitantis refert) accedentibus item ab eorundem infectorum inspectoribus vulgo Beschauer, dictis medicis aliisque expositis hominibus tum cum propriis uxoribus, prolibus contubernantibus etc. per omnia loca, vicos, pepiras, ecclesias, domos liberrime ac promiscue diu noctuque practicata, tamen vix per diem quinque, ut in schedis patet vel ad summum octo vel decem et hoc non nisi aliquando contagio affecti reperiantur.

Acrius hanc materiam urgent pro

Nono, superstites adhuc et ab morbo in dicto lazaretho liberati convalescentes, qui quamvis ad unain stubam tam morbo benigno quam maligno laborantes delati ac per longum tempus imo per noctem ut plurimum totam (sic disponentibus forsan pro commodidate loimicis) inibi stare vel jacere simul coacti dein sequenti die supra eosdem teste D. Caraffa pridie hac malignitate peremptorum lectos bini ac terni simul impositi iisdem stragulis cooperti tamen evadunt, quod peste existente puris miraculis et non naturae viribus esset adscribendum, tandem

Decimo, hunc morbum ne utiquam posse dici pestem sed tantum febrim malignam valde contagiosam, carbunculis, bubonibus etc. stipatam sive bubonariam, evidenter confirmant remedia ordinaria temperatoria eaque simplicia habito semper ad symptomata morbum aggravantia respectu mitioribus ac blandioribus diapnoicis ac diaphoreticis alexipharmacis et absorbentibus permixta, quae [fol. 300v] unico quotidiana comprobante experientia integra vitae humanae fila sepositis studio calidioribus ac vehementioribus malignitatem pellentibus remediis, utpote interna viscera ac fluida perurentibus atque syderantibus conservare spemque convalescentiae promovere aut promittere aptissima ac securissima sunt inventa ac comprobata. His itaque perceptis normae curandi utpote infinitorum prope per tot saecula existentium sapientissimorum virorum judicio conformi ac a practico Dantiscano vernaculo idiomate in supra citata epistola sua ita exaratae „welcher den 7. tag überlebet undt entweder gar nichts brauchte oder aber einen Medicum hatte, der da die doctrinam de crisibus et temperamentis wohl studirt undt verstundte, kam ut plurimum davon undt wurde gesundt.“ Et ante triennium ibi Dantisci edoctae insistendo totis viribus omnique conatu curam hanc nostram subsequentem ad naturae temperamenta pariter substantifice considerata ac crisium systemata dependente tamen a causis tum procatharticis tum immediatis ac intimioribus superius jam rationabiliter expressis dirigere studebimus.

Quodnam ergo de hoc contagio judicium sit faciendum, brevibus percipere licebit; patet enim idem esse acutum ac peracutum pro diversitate nempe temperamentorum et aetatum sicque magis minusque periculosum et non ideo tantum quam etiam ratione congrue institutae curae, assistentium fidelitate et promptitudine locique commodidate dependenter, a quibus metiendum erit vel fatale vel salutare morbi hujus judicium sive prognosis.

Accedit etiam divi Hypocratis aeterna veritate sancitum edictum, quamcunque febrim, quae non intermittit, periculosam esse ejusque praedictionem semper esse incertam, eo quod in acutis ac peracutis morbis et praecipue contagiosis infecti homines optimis cum signis pereant et cum perniciosissimis evadant [fol. 301r] hinc est, quod potior prognosticandi securitas a perito eoque accurato omnium systematum crisiumque vehementiam aut remissionem solidissime perpendente dependeat medico.

Cum itaque causam intimam ac proximiorem deletereae hujus mali ferociae et in fermento aliquo salsa-acre ac corrosiva minusque volatili qualitate praedito consistere probaverimus, in correctione ergo hujus salis acris corrosivi ac dulcificatione, enervatione et diluitione nec non virium conservatione, in quo totus rei cardo vertitur, eandem curam instituemus, quae cum duplex illa sit, curativa una, altera praeservativa, utramque hic pariter pro salute publica proponemus et quidem a praeservativa, quare

Primo animadvertendum nunquam debere vel cibo vel potu et maxime vini fieri repletio ac raro jejunum esse, singulis matutinis temporibus erunt sumenda juscula paulo in majori quantitate et quidem bis vel ter de die et cui haec non arrident, infusa foliorum Veronicae aut hederae terrestris aut hypericonis ad quantitatem sextarii et pariter quidem tribus vicibus de die, quod si haec temporis tractu nauseam vel aversionem pareant, decoctum radicis scorzonerae simplex substitui potest et quidem in larga quantitate ter pariter de die exhibitum, pinguioribus ac obesis optime conducet infusio herbae theae praescripto modo, tempore ac quantitate bibenda. Si quis autem pinguibus delectetur, jejuno stomacho butyrum non salitum ad quantitatem unciarum 2 vulgo ein strizel butter cum pauco pane ingerere poterit, haec enim salis illius acris deleteream vim in se continentis fixationem in viscoribus impediunt vel jam haustam diluunt aut enervant quapropter a contagio maximam vim praeservandi praestabunt.

Secundo, cibis potiori ex parte elixis et non multum assatis uti debebunt parum aut nihil aromatisatis et quod semper practicandum vel succo citri vel limonum vel granatorum acidorum et in horum defectu vel aceto rosato vel rubi idaei, ruthae, foliorum tunicae vel aliquo alio acidulatis, quod idem practicandum cum ferculis assis.

Tertio, quod concernit remedia vel laxantia vel purgantia praeservandi causa adhibenda, hic nulla vel pauca habere locum et non nisi cum grano salis [fol. 301v] adhibenda praecipue purgantia, quae a praeservatione praeter pillulas Ruffi item Francofurtenses et rhabarbarum omnia excludimus, non nisi etiam illud alvo laxiore et strictiore ad grana 20 tantum pro dosi in jusculo carnis sumendum, quod in eadem dosi bis et ter vel alternis vel singulis diebus repetendum erit et hoc tantum est intelligendum, si post primae dosis sumptionem vel non concludat laxatam vel referet constrictam alvum.

Quarto, quod vero sudorifera ac diapnoica remedia concernit, suademus aliquando tantum et non nisi per intervalla temporibus nempe humidioribus ac frigidioribus esse adhibenda, quae quo mitiora erunt eo salubriora ut pulvis Marchionis ad scrupulum l vel drachmam semis, cornu cervi ustum et philosophicum, oculi cancrorum superbibendo infusum herbae theae vel alicujus alterius herbae ad quantitatem unius sextarii, haec enim prout jam dictum acredinis vel absorbendi vel diluendi vel per 5 emunctoria sensim sine sensu promovendi vim possident.

Quinto, omnia, quae sal illud acre augere possent, sunt summe vitanda ut sunt carnes et pisces fumigati et saliti et praecipue caro suilla, item legumina cujuscunque generis, uti sunt lentes, cicera, pisa, faseoli. Sic etiam casei esus est fugiendus, fructus et perquam maxime horarii, ut sunt pira, poma, pruna excipimus tamen succum ribium recentium et cerasorumi in pauca tamen quantitate, herbae quae ad pastum venire possunt nullae sunt nisi cichoreum maxime sylvestre paulo largiori quantitate olei olivarum et pauco aceto vel rubi Idaei vel florum tunicae conditum. Item ad perfectionem jusculorum carnium adhiberi possunt petroselium vel cerefolium in culinis jam decantatum ac pro fine ova sorbilia vel sola vel cum jusculis mixta saepius repetenda prae omnibus commendamus.

Quod si tamen Deo sic disponento frustra adhibita omni praecautione infirmari aliquem contigerit, omnium primo ad confessarium recurrendum, cujus assistentia ac christiana charitate purgata [fol. 302r] quantocyus dein medicus est accersendus qui cognito morbi statu ac circumstantiis illius, item temperamento patientis ita curam debere ordiri judicamus, quae cum a triplici medicaminum genere chirurgico nempe pharmaceutico et diaetetico dependeat ex iis pariter eruonda erunt remedia.

Ex chirurgia offerunt sese venae sectiones, scarificationes per cucurbitulas et applicationes sanguisugarum quae minime in usu sunt eo quod vel naturam aliundo debilitatam profundius enervant vel a peripheria ad centrum malignitatem ducant eamque magis ligant. Vesicatoria in leviori dosi cantharidum permixta nullatenus tamen locum carbunculorum et bubonum tangendo egregiae erunt utilitatis praecipue si ante potechiarum eruptionem applicabuntur. Apparentibus bubonibus, tum ad dolorem profligandum tum maturandum erunt: panis ejusque molica calide quantum fieri potest desuper applicata quantum fieri potest statim ex fornace exempta. Item massa cruda farinacea cum fermento panis permixta et sub cineribus ignis cocta ac calido pariter applicata vel loco hujus fieri poterit cataplasma ex fermento panis, vitellis ovorum, sale communi subtilissime pulverisato et cum theriaca mixtum et pariter calide bubonibus impositum vel etiam cepae aliquod majusculum ac in medio excavatum vel theriaca vel rob ebuli repletum et sub cineribus coctum ac buboni impositum valde est proficuum, quod toties erit repetendum, quoties frigefactum fuerit antecedens. Nec disuademus applicationem emplastri diachylon cum gummis vel etiam simplicis. Perductis itaque ad maturationem hisce remediis bubonibus tandem aperiendi sunt circa inferiorem partem ad hoc ut eo facilius ac uberius materia contenta profluere possit, quo peracto fila linteaminum sequenti unguento imbibita vulneri imponi debebunt: Farina hordei melle et vitellis ovorum simul secundum artem mixtorum vel etiam mundificativum aliquod emplastrum ad normam Dantiscani practici uti est emplastrum magneticum, Salae vel Aegyptiacum vel fuscum Felicis Wirtz, quae omnia mundandi ac consolidandi partem a bubone affectam vim obtinent. [fol. 302v]

Carbunculis ita erit succurrendum nempe forficibus per rotunditatem aperiantur et spiritu vini simplici vel camphorato inventur, quo peracto cataplasmato ex melle, vitellis ovorum, fermento panis et sapone Veneto erunt mundificandi, in quo usque ad maturationem persistendum erit. Quod si vero nimis profundius sua putredine carbunculi penetrent, dicto cataplasmati alumen pulverisatum cum radice aristolochiae et gentianae pariter pulverisatis addendum et denuo parti afflictae applicandum in eundem finem apponi poterunt unguenta superius jam dicta Felicis Wirtz et Aegyptiacum, tandem funditus curandum carbunculum atque malignitatem extrahendum Matthaeus Gradius,64 practicus incomparabilis olim Romae suadet, carbunculis esse ranas ac buffones vivos applicandas usque dum humoris venenosi ferocia interimantur. Grado autem dictas ranas atque buffones exsiccatos putat esse meliores et tam diu repetendos partique afflictae applicandos donec virus totum ex iisdem carbunculis extractum fuerit.

Remedia, quae ex pharmacia ad debellandam morbi hujus contagiosi ferociam desumuntur quadruplicis ordinis ex quatuor temperamentis desumpti esse debebunt, quae sic proponenms et quidem primo de temperamento bilioso seu cholerico seu ut alii loquuntur sulphureo initium sumpturi.

Sequentia bilioso erunt praescribenda: Bolus Armena, terra sigillata, rubra et alba Silesiaca, Mellitensis, Lemnia etc. quibus convenienti dosi praescriptis ac singulis octo horis adhibitis maximam vim venenum obtundendi viresque conservandi obtinent atque tamdiu continuanda usque dum signa crisis alicujus appareant, quae sive illa per sudorem aut diuresin sive per bubones aut carbunculos (excipiendo tamen a ratione criseos petechias) succedat, hic etiam minime sunt omittenda cordialia, quae salis illius acris sulphureo-corrosivi in sangine latitantis vel exaltati violentiam obtinent attemperare suoque modo enervare valeant, qualia forent vel aqua communis septies aut decies [fol. 303r] auro ustulata, aquae prophilacticae ad gratiam acidulatae vel tinctura florum rosarum pariter ad gratiam succo limonum depurato mixta. Item decoctum totius citri Mynsichti, tinctura florum bellidis cum clysso de tribus extracta et aquae fontanae auro ustulatae vel simplici radicis scorzonerae decocto instillatae.

Symptomatibus autem in hoc temperamento urgentibus ut vigiliis occurrendum esse emulsionibus paregoricis ex seminibus frigidis majoribus quatuor intermixto semine citri excorticati, terra alba sigillata, unicornu marino vel fossili imo mixtum depuratum hic non contemnendi usus esset si non adesset diarrhoea vel etiam subsecuturae timor.

In languoribus universalibus cum anxietate cordis, pulsu debili a defectu spirituum animalium ob venenosum miasma sanguini communicatum dependentibus suavioribus attamen blandis remediis, uti est, aqua totius citri, florum boraginis, fragorum cum confectione alkernes tam completa in viris quam incompleta in foeminis succurrendum.

In diarrhoeis biliosis uti vomitibus proderunt terrae superius enarratae, conserva rosarum antiquarum vitriolata cum lapide haematite et speciebus diaplantaginis Mynsichti mixta et saepius de die sumpta. Pariter prodest aqua fontana chalybeata, terra sigillata alba vel rubra mixtura polichresta Sylvii, tinctura florum rosarum rubrarum, tinctura florum balaustiorum, syrupus de rosis siccis vel etiam cidoniorum.

In temperamentis sanguineis erunt ea utilia quae nullum excitant orgasmum in sanguine et fluidis, hinc pariter blandiora diaphoretica fixa uti est antimonium diaphoreticum, cornu cervi sine igne, coralia rubra et alba immo omnia similis sortis remedia.

Cordialia tamen sint subacida, si nimii sudores adessent, si nulli sint sudores, qui tamen critici expectentur, sint blanda sulphurea uti est pulvis alexipharmacus D. Sorbait ex balsamicis conflatus remediis, ut est myrrha, flores sulphuris, imo additur olibanum, nitrum et similia sed in his adhibendis medicamentis et ratio temperamenti et humoris vel quantitate vel qualitate peccantis non levis ratio est habenda [fol. 303v]

Nunc sequitur temperamentum pituitosum, quod crudiore sanguinis portione frigida id est ex humoribus viscidis et crassis constituitur, in his enim temperamentis volatilioribus opus esse medicamentis obvia persuadet ratio, cum similes humores tardius ad concoctionem deveniant, ob lentorem suum, quo pollent inter circulandum, necesse est ut calidioribus (ut vulgo dicitur) agitentur ex quo sequatur critica metastasis a centro ad peripheriam. Medicamenta ergo huic malo conferentia judicamus magis volatiliora, qualia sunt et possunt esse hujus consus uti est alexipharmacus camphoratus D. Sorbait, species de hyacintho, pulvis pannonicus ruber, tinctura bezoardica Zwelferi, liquor cornu cervi succinatus sive in infuso aliquo ex scordio sive herba galegae sivo ruthae sive theae ad aliquot guttulas usque ad 20 imo 30 et 40 propinatus, desuper exspectando sudorem et crisim adventantem.

Nunc ad temperamentum melancholicum, quod ex natura sua ad siccitatem inclinat, quod cum aliunde abundat acidis et corrosivis, ideo medicamenta magis acidos humores et salia acria attemperantia seligenda sunt non omissis illis terris in temperamento colerico enarratis ac eandem acrimoniam absorbentibus, addimus tamen praeterea pulverem diaphoreticum martialem Ludovici, pulverem viperarum et pulverem e chelis cancrorum, quae hoc in temperamento summae erunt efficaciae. Diluentia etiam in infusis erunt optima ut infusa ex herba scordii, ex rutha, galega, scabiosa et cardui benedicti. Item decoctum radicis scorzonerae et cicorii ad quantitatem librae unius post jam assignatos pulveres sumptos levem exspectando sudorem vel udorem secundum effatum divi senis nostri: Sudor, quod non facit, facit udor, nam sudoribus cum sicci sint hoc temperamento praediti substantificum temperamentum sive id acquisiverint natura sive contagio sive intemperio temporum, non sunt cogendi nam secus faciendo aut agando naturae providissimae [fo. 304r] sui proprii conservatrix nullatenus a suo opere quod cum incipiente crisi inchoavit, maxime dum bubones propellit ad peripheriam impedienda vel interturbanda est, juxta aphorismum Hyppocratis: quo natura vergit eo ducere oportet, millenas enim vias, quas natura habet ut se ab hac venenosa qualitate liberet, nec ipse argus eas perlustrabit in hac tragoedia ferocientis morbi, dum ea fiunt, quae fieri deberent, agat spectatorem medicus et solum symptomatibus causam morbi induentibus caute occurrat, quale hoc stratagema sit, illi sciunt, qui doctrinam de crisibus callent. Bubones vero quod concernit maximo si critice erumpant, eorum augmenta per blanda diaphoretica promovendi ac prout superius enarratum est maturandi.

Interim pro fine nonnulla remedia omnibus temperamentis accommodabilia adhuc apponere voluimus ad hoc ut in casu praecipiti promptam unicuique succurrendi temperamento habeamus materiam, quae est sequens: Pulvis bezoardicus Senerthi ad scrupulum unum cum terra sigillata alba et succino albo praeparato ad ana scrupulum semis mixta, superbibendo infusum foliorum galegae, item pulvis Anglicus comitissae de Kenth, pulvis pannonicus ruber, cornu cervi ustum philosophicum, oculi cancrorum praecipue fluviatilium sorbendo pariter desuper infusa herbarum supramemoratarum ad libram unam vel plus, item si circumstantiae in casu ut dictum praecipiti urgeant, diascordium in aquis cordialibus, boraginis, buglossae, scorzonerae etc. solutum et gellatina cornu cervi, eburis cum flavedine citri ejusque succo acidulatae sint promptissimae et praestantissimae utilitatis, quae pro varietate temporum locorum existentia et assistentium fidelitate erit edicenda ac mensuranda.

Interim pro coronide sequens acetum tam praeservando quam curando hujus pestilentis contagii ferociam nec non bubonum excrescentias funditus tollendo pro summo arcano innumera experientia comprobatum hic publico bono apponere voluimus. Rec. aceti vini generosi libras 4, seminis spinae cervinae contusi uncias 2 vulgo gestoßener Creuzschnallen oder Kräusel benedicta, stent infusa per 24 horas dein decanta acetum, cui adde radicis alii unciam 1, radicis scillae marinae unciam 1 et semis [fol. 304v] theriacae Venetae drachmam 1, Mitridati Damasceni drachmam 1, radicis angelicae unciam 1, radicis petasiditis unciam 1, rosarum rubrarum exsiccatarum manipulum 1, herbae ruthae manipulum 1, caryophillorum unciam 1, seminis coriandri drachmam 1. Haec omnia dicto aceto impone, vas bene obdurando et post octiduum primo ad usum reserva, quod si praeservationis gratia adhibeatur 3 aut 4 ad summum guttae, bis et ter de die erunt sumendae, si vero curationis causa tria cochlearia erunt propinanda, exspectando desuper sudorem et hoc bis de die, quod si vero bubonibus succurrere velimus, linteamina quadruplicata in dicto aceto intincta et imposita totius malignitatis vim obtundunt eamque extrahunt atque toties repetendo quoties eadem exsiccari contigerit.

Notandum porro antequam radix scillae marinae dicto aceto imponatur, talitor est praeparanda accipiendo nempe massae farinaceae ad tantam quantitatem, quae sufficiens est, dictam radicem ad crassitiem unius digiti quaquaversum obducere sicque fomaci calidae imponendo usque ad malitiei decoctionem, quo peracto fracta panis massa eadem radix supernominato aceto prout dictum imponenda erit.

Diaetam tertium medendi fontem, quod concernit, ea legitime observetur exhibendo infirmis juscula carnium, vitulinae, bovinae et gallinarum simul et semel coctarum, succis citri, limonum vel in defectu illorum aceto rosato, rubi Idaei, florum tunicae, ruthae etc. acidulata ter quater et ultra pro re nata per diem ac noctem exhibenda et nunquam ad panatellas aliosque solidiores cibos deveniendo donec convalescentiae spes affulgeat. Potus ordinarius sit decoctum scorzonerae et parum acetosae cum rasura cornu cervi in quo erit persistendum usque ad convalescentiam, cui si adderetur cum succo corticibus medietas limonis, eo erit gratior et salubrior potus. [fol. 305r]

Et haec sunt, quae pro tenuitate nostra salutis publicae gratia mandato caesaris per regimen Austriaoe emanato satisfacere voluimus, haberemus et alia aeque plura directioni et saluti publicae summe forsan proficua, quae hic et nunc apponere deberemus sed cum a sanitatis consilio pro salute publicae sensa nostra oretenus exponere prout hactenus continuata serie practicatum non admittimur, tanto magis scripto eadem exarare tacite forsan inhibimur.

Joannes Stephanus Zanutti p. t. decanus.

Placuit summopere caesari, quod decanus ac facultas tam exacte morbum hunc descripserit causasque tam solide expenderit ut vix dubium videatur amplius circa essentiam morbi grassantis, quare transmissa copia ad lazarethum voluit ejusdem loimicos methodum a nobis praescriptam in suis curis sequi debere quo percepto a sanitatis consilio, quantumvis voluntati illorum hoc minus arrideret, nullam plane tam quoad secundum quam primum facultatis judicium ausum fuit proferre contradictionem, quin imo omnia et singula exequi quae a caesare tum consilio sanitatis tum aliis mandabantur etsi a nobis forsan facultistis suggererentur.

Dictum fuit superius, quod D. Valentinus Gorgius fuerit missus ad cadaverum exentorationem et quidem sub hac conditione, quodsi hanc peregerit et si sese exponendo ad lazarethum occasio praestiterit, etiam onus hoc assumere velit, tunc facultatem dictum D. Gorgium esse paratum suscipiendi ad gremium facultatis medicum et quidem sine juribus sed solummodo cum resolutione casus practici et assignatione aphorismi. Quod cum audivisset, annuit solemniter [fol. 305v] atque compromisit, se velle omnia et singula facultatis jussa exequi quod tamen excepta exenteratione non est exsecutus.

Praeterea notandum, tam primum quam secundum judicium nostrum a decano confectum antequam regimini extraderetur, coram facultate fuisse publice perlectum ab eaque facultate approbatum, quod ut tanto certius id pateret, voluit sese una cum decano nomine totius facultatis D. de Deimbl tanquam senior propria manu subscribere, ut suspicio consilii sanitatis firmiter supponentis, conceptum supra exaratorum de morbo hoc epidemico judiciorum duorum esse tantum decani et nullatenus facultatis tolleretur et hoc non in alium linem quam ut dictis a decano de morbo hoc constructis judiciis, tum apud aulam caesaream tum apud alios fides non adhiberetur, quod tamen totum in contrarium frustra ringentibus facultatis inimicis evenit. [fol. 306r]